Фән-заман рубрикасы буенча яңалыклар

Дөнья – куласа

Туган тел – гаилә теле дигән шигарь түр башына эленеп, татар теле мәгариф системасыннан кирәксез бер нәрсә кебек чыгарып ташланган заманыбызда татар телендә дәреслекләр язучы галимне беләсезме сез? Югары уку йортларында белем алучы студентлар өчен! Фәлсәфә, менеджмент, политология буенча татарча дәреслек! Торган саен инанам, «Безнең урамга да прәннек төягән Камаз авар әле» дип, киләчәккә өмет белән карап яшәгән җегетләр иңендә бу дөнья. Андый җегетләр исә ни сөйләгәнен белеп сөйлидер. Илнең нинди генә ком бураннарын күрмәгән дә, нинди генә давылларын кичмәгән ләбаса алар. Язмамның герое Әскәр Гафиятулла улы Хәйруллин – шундыйлардан. Фәлсәфә фәннәре докторы, Казан федераль университетының Яр Чаллы институтында Иктисад һәм хокук югары мәктәбендә Социаль-гуманитар фәннәр кафедрасы мөдире, профессор ул. Шушы җитди атамаларга өстәп, аның турында рәссам, психолог һәм, гомумән, дөньяны, кешеләрне яратып, тулыканлы матур тормыш белән яшәүче мишәр егете дигәнне дә өстәсәм бик урынлы булыр кебек. Иң мөһиме, Әскәр әфәнде – үз нәселенең, әби-бабаларының дәвамчысы, гомер агышына шушы кыйммәт призмасы аша карап, җиргә нык басып торучы татар кешесе. Аның белән без тормыш турында сөйләштек...

Идел Болгарстаны һәм Дунай Болгариясе

Идел һәм Дунай буе болгарлары VII гасырда Кубрат хан төзегән Бөек Болгар дәүләтендә, Азов һәм Кара диңгез тирәләрендәге далаларда яшәгәннәр. Бу хакыйкатьне барыгыз да беләсездер инде дип уйлыйм. Кубрат хан үлеп, Бөек Болгар дәүләте таркалганнан соң, әлеге болгарларның бер өлеше Кубратның улы Аспарух җитәкчелегендә Дунай якларына, икенче өлеше Урта Идел буйларына күчеп китә. Нәтиҗәдә 681 елда Дунай Болгариясе, X йөз башларында Идел Болгарстаны дигән дәүләтләр барлыкка килә. Табигый ки, Идел һәм Дунай болгарлары һәм алар төзегән дәүләтләр арасында соңыннанрак нинди дә булса бәйләнеш булганмы, халыкларында борынгы болгарларга хас нинди дә булса уртак билгеләр сакланып калганмы дигән урынлы сораулар үзеннән-үзе туа.

Әтием турында бераз хатирәләр

Әтием турында мин киләчәктә тулырак итеп язачакмын әле. Язарга тиешмен. Ул бит татар дөньясында атаклы галим-археолог, педагог, оста оештыручы булу өстенә безнең иң якын кешебез дә иде. Ул минем әтием генә түгел, укытучым да, туры мәгънәсендә җитәкчем дә иде. Әйе, күренекле этнограф, Россия Фәннәр академиясенең мөхбир-әгъзасы Раил Гомәр улы Кузеев җитәкчелегендә аспирантураны уңышлы тәмамлаганнан соң, мин 1976 елда Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының археология һәм этнография секторында кече фәнни хезмәткәр булып эшли башладым.

Гадилек һәм бөеклек үрнәге

Альфред Хәсән улы Халиков – археолог, тарих фәннәре докторы (1966), профессор (1968), Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы (1992), ТАССРның атказанган фән эшлеклесе (1974), Татарстан Республикасының фән һәм техника өлкәсендә Дәүләт бүләге лауреаты (1994). 1951–1994 елларда Тел, әдәбият һәм тарих институтында: 1962–1965 елларда директор урынбасары, 1965–1988 елларда археология бүлеге мөдире. Фәнни хезмәтләре Идел буе һәм Урал төбәге археологиясенә, Идел буе Болгары һәм Казан тарихына багышлана.

Корбан Галимов

(1909–1986)

Хушлашу хатлары

2000–2002 елларда Алабуга дәүләт педагогия институтында төрек теленнән укытырга туры килде миңа. Шәкертләремнең күпчелеге тирә-юнь авыллардан, районнардан әдәпле, тәрбияле, игелекле, тәүфыйклы, инсафлы, саф күңелле балалар иде. Аларны тәрбияләп үстергән ата-аналарга Алланың рәхмәтләре яусын!

«Сезгә ничектер, безгә авыр...»

Зөфәр абый белән Казанда, матбугат үзәгендә күрештек. «Әдәби кафе» дип аталган җыйнак кына, әмма уңайлы бер почмак бар анда – яңа китаплар караштыргалап, каһвә эчеп, күңелгә якын кешеләр белән сөйләшеп утырырга уңай урын. Әңгәмәдәшемне көткән арада киштәләрдәге бихисап мәҗмугалар арасыннан «Бакый Урманче» дигәне күзгә ташланды. Оста гомер буе шигырь язган икән. Әлеге китап – Урманче шигырьләренең тәүге кат матбугатта менә шулай олылап тәкъдим ителеше. Ни хикмәт, төзүчесе, гарәп шрифтындагы текстларны гамәлдәге язуга күчерүчесе һәм шулай ук кереш мәкалә авторы да Зөфәр Мөхәммәтшин булып чыкты! Озакламый Зөфәр абый үзе дә җил-җил атлап, елмаеп килеп керде. Күземне һаман китаптан ала алмыйм, гадәтемчә, китапның ахыргы битендәге азаккы шигырьгә игътибар итәм...

Саф күңелле галим

Мәҗит Ифат улы Әлмөхәммәтов – математик, физика-математика фәннәре докторы (1950), профессор (1950), Казан дәцләт педагогия институтының математик анализ кафедрасы мөдире (1937–1971), физика-математика факультеты деканы (1943–1956). ТАССРныц атказанган фән эшлеклесе (1967). Хезмәтләре дифференциаль тигезләмәләр теориясенә, тирбәнешләр теориясе проблемаларына һәм хәрәкәт тотрыклыгы мәсьәләләренә багышланган. Татар телендә язылган кцп кенә уку-укыту кулланмалары һәм фәнни-методик хезмәтләр авторы.

Элеккеге татар авылларында утар һәм йорт төзелеше

Әхмәт Һади улы Бикчәнтәев – архитектор, профессор (1981). ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе (1969), РСФСРның атказанган архитекторы (1970). Бөек Ватан сугышы ветераны. 1947–1981 елларда Казан төзүче-инженерлар институтында укыта. 1967–1970 елларда СССР Архитекторлар берлегенең Татарстан бүлеге рәисе. Аның проектлары буенча Казанда берничә мәһабәт бина корыла, Биектау районында эксперименталь Шәпше бистәсе төзелә.

ЧАЛ ГАЛИМ ХАТИРӘЛӘРЕ

Әнвәр ШӘРИПОВ.

Кукмара «кулибиннары»

Фән белән кызыксыну балачактан уянырга тиештер.