Ул

Ул би­ре­дә шак­тый озак ба­сып то­ра иде ин­де. Вак кы­на яң­гыр си­бә­ли, һа­ва да сал­кын­ча. Лә­кин аның мо­ңа исе кит­ми. Тау би­тен­дә­ге өрәң­ге янын­да шу­лай ба­сып то­рыр­га яра­та ул. Өрәң­ге ин­де карт, яф­рак­ла­ры да ко­е­лып бет­кән, шу­ңа да ябал­да­шы аны яң­гыр­дан ышык­лый ал­мый. Әм­ма уры­ны әй­бәт. Мон­нан тау ас­тын­да агып яту­чы ел­га, аръ­як­та­гы үзән­лек­ләр ях­шы кү­ре­нә. Ко­яш­лы җәй көн­нә­рен­дә җи­ләс җил би­ре­гә ерак­та­гы бо­лын­нар­дан төр­ле үлән һәм чәчәк­ләр­нең исен алып ки­лә иде. Тик хә­зер яман­су көз, пыс­как яң­гыр, шык­сыз кыр­лар өс­тен со­ры пә­рә­вез урап ал­ган сы­ман. Ки­сәк-ки­сәк ке­нә әшә­ке җил исеп куя.
Лә­кин ул күп­тән ин­де мон­дый вак-тө­як­кә игъ­ти­бар ит­ми иде. Тор­мыш зил­зи­лә­лә­ре как­кан ке­ше­не мон­дый җил ге­нә кур­кы­та ала­мы­ни... Тәкъ­дир аны го­ме­ре бу­е­на сы­на­ды. Ту­ган­нан бир­ле.
Ул үзе дә көз ахы­рын­да ту­ган ке­ше. Әни­се шу­лай ди­гән иде. Ту­ган кө­нен тө­гәл бе­лү­че юк, туу ту­рын­да та­нык­лы­гын соң­рак, га­и­лә­гә кил­гән бә­ла-ка­за­лар басыл­гач кы­на ал­ган­нар.
Аның әти­се ти­рә-юнь­дә мог­тә­бәр хәл­фә иде. Яшь­ле­ген­дә пат­ша ар­ми­я­сен­дә хез­мәт ит­кән, атак­лы мәд­рә­сә­дә бе­лем ал­ган­нан соң, күп­ме­дер ва­кыт авылда мул­ла­лык ва­зи­фа­сын баш­кар­ган. Ху­җа­лык эше­нә дә бик ос­та бул­ган ул, шу­ңа да га­и­лә­се мох­таҗ­лык күр­мә­гән. Ан­дый­лар­ны элек ат­лы-тун­лы дияләр иде. Үз хез­мә­те бе­лән каз­га­нып яшәр­гә кил­гән са­ла ке­ше­сен­дә ни бу­лыр­га ти­еш, ул да шу­лар­га ия иде. Аб­зар­да сы­ер­лар мөг­ри, ат кеш­ни, ал­ма бак­ча­сын­да­гы умар­та оя­ла­ры ти­рә­сен­дә корт­лар гөж­ли.
Га­и­лә­лә­ре зур иде – ул за­ман­нар­да га­дәт­лән­гән­чә, ба­ла­лар бер-бер арт­лы туа тор­ды. Әни­лә­ре – мул­ла кы­зы, шә­ри­гать ка­нун­на­ры ни­ге­зен­дә тәрбияләнгән, бе­лем ал­ган. Аз сүз­ле, көч­ле хо­лык­лы: ул гүя ту­ры сүз­ле, са­ми­ми, ке­ше­гә ыша­ну­чан хә­лә­лен тә­га­ен кы­са­да то­тар өчен ярал­ган... Әйе, әтилә­рен­дә хәй­лә ди­гән нәр­сә­нең эзе дә юк иде шул.
Алар ике­се дә ба­ла­ла­рын­да Ки­тап­ка хөр­мәт тәр­би­я­лә­де­ләр. Ке­че яшь­тән үк һәр­бер­се­нең ку­лын­да ки­тап бу­лыр иде.
Егер­мен­че ел­лар ахы­рын­да авыл та­нып бул­мас­лык үз­гәр­де. Дө­рес, үз­гә­реш ин­де ун ел­лар элек баш­лан­ган иде. Ә хә­зер авыл­га кү­мәк­ләш­те­рү ди­гән афәт ки­леп кер­де.
Ул ме­нә шул ва­кыт­та – егер­ме ту­гы­зын­чы ел­ның кө­зен­дә дөнь­я­да пәй­да бул­ды. Шат­лык­тан кү­ңе­ле таш­кан әти­се аңа пәй­гам­бә­ре­без­нең исе­мен куш­ты. Тик туу ту­рын­да та­нык­лык алыр­га гы­на өл­гер­мә­де – ма­лай ту­ган­ның икен­че кө­нен­дә үк авыл­ның ярым исе­рек ак­ти­вист­ла­ры – ги­дай­лар бә­реп кер­де һәм алар­ның өен, иха­та­сын авыл яр­лы­ла­ры фай­да­сы­на тар­тып алы­ну­ын бел­дер­де. Бо­лар аның мәд­рә­сә­сен­дә әлиф­не та­як дип та­ныр­га өй­рә­нү­че­ләр иде. Көйләнгән ху­җа­лык­ка га­и­лә­се ач­тан үләр­гә җи­теш­кән бер бул­дык­сыз зи­ма­гур ия бул­ды.
Мул­ла­ның га­и­лә­сен, яңа ту­ган улы бе­лән бер­гә, өй­лә­рен­нән ку­ып чы­гар­ды­лар һәм те­ге зи­ма­гур­ның ке­тәк­лек ка­дәр ге­нә ала­чы­гын­да яшәр­гә куш­ты­лар. Ләкин бер ат­на­дан соң авыл­ның рәт­ле ке­ше­лә­ре кү­тә­ре­леп чык­ты, мул­ла­ны га­и­лә­се бе­лән бер­гә ки­ре үз өй­лә­ре­нә кай­та­рып куй­ды­лар. Та­лан­ган ма­лын да җый­наш­ты­рып кай­тар­ды­лар. Ар­ба­да төр­ле йорт ки­рәк-яра­гы ара­сын­да би­ләү­гә бәй­лән­гән төп­чек тә бар иде.
Тик бу хәл­ләр алар кү­рә­се бә­ла­ләр­нең ба­шы гы­на бул­ган икән. Уты­зын­чы ел­лар кил­де. Ул ин­де нә­ни чак­тан ук га­и­лә­лә­ре өс­тен­дә ку­ер­ган ка­ра болытларны шәй­ли баш­ла­ган иде. Әти­се­нең дус-иш­лә­рен, фи­кер­дәш­лә­рен алып ки­тү­лә­ре ту­рын­да хә­бәр­ләр оты­ры ешай­ды, өй­дә са­ми­ми мө­сә­ха­бә­ләр тор­ган са­ен си­рә­гәя бар­ды, һәм ме­нә 1936 ел­ның де­кабрь тө­нен­дә аның да әти­сен алып кит­те­ләр. Аңа – әти­се­нең төп­чек улы­на – ул чак­та җи­де яшь иде, һәм ул бү­тән әти­сен бер­кай­чан да күр­мә­де.
Баш­та­рак ул аны көт­те әле, авыл­га ке­рә­се юл­га кү­зен ал­мый еш ка­рап то­ра иде. Ел­лар үт­кәч, яз­мы­шы­на кү­нек­те, әти­се­нең бер­кай­чан да кайт­ма­сы­на ул ин­де эч­тән ышан­ды. Ә ил кө­нен дә, тө­нен дә бер ке­ше­нең исе­мен туг­ла­ды, мәд­хи­я­ләр укы­ды. Ма­лай әти­се­нең фа­җи­га­сен дә, үзе­нең ая­ныч­лы яз­мы­шын да шул ке­ше­нең исе­ме бе­лән бәй­ли бел­де һәм аңа бул­ган нәф­рә­тен та­гын да эч­кә­рәк яшер­де. Иң төп дош­ман­га уян­ган шул ачы да, ча­ра­сыз да нәф­рәт баш­та аның ты­нын кы­са, су­лар­га мөм­кин­лек бир­ми иде, әм­ма бе­раз­дан ул аның бе­лән яшәр­гә өй­рән­де. Яшәр­гә ки­рәк иде.
Ятим­лек – бик авыр бә­хет­сез­лек, лә­кин «ха­лык дош­ма­ны­ның улы» ди­гән там­га­ны йөр­тү шул бә­хет­сез­лек­тән дә ая­ныч­лы­рак. Әле­ге ка­ра мө­һер аны го­ме­ре бу­е­на эзәр­лек­лә­де. Шә­хес куль­тын га­еп­лә­де­ләр, янә­се «җеп­шек­лән­де», ан­на­ры «тор­гын­лык» дип атал­ган ел­лар кил­де, лә­кин ул һа­ман үзе­нә ыша­нып бетмәү­лә­рен сиз­де, үзе­нең ае­рым, үз­гә бу­лу­ын аң­лап га­зап­лан­ды. Ә яшәр­гә ки­рәк иде – ул инс­ти­тут тә­мам­ла­ды, дис­сер­та­ция як­ла­ды. Озак ва­кыт­лар архив­лар­да, ки­тап­ха­нә­ләр­дә уты­рып, те­ма­сы­ның тө­бе­нә тө­шеп, зур хез­мәт бә­ра­бә­ре­нә як­ла­ды. Тик га­җәп хәл – аның уңы­шы­на көн­ләш­кән, шөһ­рә­те­нә эче пош­кан бе­рәр кем да­и­ми рә­веш­тә тор­мы­шын­да пәй­да бу­ла иде. Төп дош­ма­ны­ның шәү­лә­сен­нән ул гү­я­ки ары­на ал­мый: әләк һәм яла, хы­я­нәт, би­та­раф­лык аның һәр­ва­кыт­та­гы юл­даш­ла­ры, алар элек­ке­чә... Бер ге­нә аер­ма бар: хә­зер алып ки­теп атып үтер­ми­ләр, тик киң су­лыш бе­лән яшәр­гә дә ирек бир­ми­ләр.
Әм­ма ни­чек бул­са да яшәр­гә ки­рәк иде...
Озак ел­лар үт­кәч, «үз­гәр­теп ко­ру» ди­гән нәр­сә баш­лан­гач, ул әти­се­нең 1937 ел­ның фев­раль ба­шын­да атып үте­рел­гә­нен бел­де. Шул ту­ры­да рәс­ми кәгазьне ку­лы­на ал­гач, ул сул­кыл­дап елап җи­бәр­де. Күз яше бе­лән бер­гә кү­ңе­ле­нә го­мер дә­ва­мын­да җы­ел­ган өмет, әр­нү, кыз­га­ну хис­лә­ре дә сул­кыл­дап-сул­кыл­дап дөнь­я­га чык­ты, һәм га­җәп­лә­нү­е­нә кү­рә, ул үзе­нең җи­ңе­лә­еп ка­лу­ын да той­ды. Ал­ла­га шө­кер, әти­сен озак җә­за­ла­ма­ган­нар, җәл­лад­лар аяк астын­да ул бер ге­нә ай ин­тек­кән. Бу да бер юа­ну. Ан­на­ры та­гын бер нәр­сә кү­ңе­ле­нә ты­ныч­лык өс­тә­де: әти­се үз га­е­бен дә та­ны­ма­ган, бү­тән­нәр­гә дә яла якма­ган. Әти­се соң­гы миз­ге­ле­нә ка­дәр ке­ше бу­лып кал­ган икән!
Кү­ңе­лен­дә зур фа­җи­га йөрт­сә дә, ул тор­мыш­та үз уры­нын та­ба ал­ды. Ма­тур га­и­лә кор­ды, акыл­лы һәм чи­бәр ха­ты­ны бе­лән ике ба­ла үс­тер­де­ләр.
Алар да ин­де тор­мыш­та үз урын­на­рын тап­ты. Әйе, шө­ке­ра­на кы­ла­сы гы­на... Шу­лай да бер уй аңа бер­кай­чан да тын­гы бир­мә­де: утыз җи­ден­че ел бул­ма­са, аның яз­мы­шы нин­ди юл­дан ки­тәр иде икән?
Әти­се тө­ше­нә еш ке­рә иде. Нәкъ шул ки­леш – җи­де яшь­тә ис­тә кал­дыр­ган­ча. Кай­чак­та ак чә­чәк­кә кү­мел­гән ал­ма­гач тө­бен­дә уты­ра ул, кай­чак­та аны да итә­ге­нә ала, мы­е­гы бе­лән аның яңа­гын кы­тык­лап, са­ба­гын со­ра­ша. Ә бер тап­кыр төш­тә әти­се бо­рын­гы бер җыр җыр­ла­ды... ан­на­ры йө­зен сөл­ге бе­лән каплап елап җи­бәр­де. Ба­кый дөнь­я­да да нин­ди са­гыш җа­нын бор­чы­ды икән? Әл­лә хуш­лаш­ты­мы ул кем бе­лән­дер...
Соң­гы ел­лар­да әти­се төш­кә еш ке­рә баш­ла­ды. Йө­зе һәр­ва­кыт як­ты, күз­лә­ре якын итеп ка­рый. Ул үзе бер­ни дә әйт­ми, лә­кин аңар­дан бөр­кел­гән нин­ди­дер сә­ма­ви нур улы­на да кү­чә – ул күч­кән ба­кый дөнья ин­де алай ук кур­кыт­мый, һәм бу дөнь­я­ның га­дел­сез­лек­лә­ре­нә кар­шы кө­рә­шә­се ки­лү те­лә­ге дә ки­ми бара...
Ул карт өрәң­ге ага­чы янын­да шак­тый озак ба­сып тор­ды. Шул ва­кыт ул мон­нан ерак тү­гел шә­һәр мәй­да­нын­да кем­нәр­нең­дер әвеш-тә­веш ки­лү­ен кү­реп алды. Ак яп­ма кап­лан­ган ни­дер янын­да кай­на­ша­лар. Кай­сы­ла­ры­ның ку­лын­да чә­чәк­ләр. Әнә нә­ни ор­кестр да кил­де. Бө­ек кө­рәш­ләр­гә өн­дә­гән му­зы­ка яңгы­ра­ды. Ке­ше­ләр­нең кү­бе­се өл­кән яшь­тә­ге­ләр иде. Әм­ма әле бик нык кү­ре­нә­ләр. Ни­дер сөй­ли­ләр, кул­ла­рын сел­ки­ләр. Ме­нә, ни­һа­ять, кай­сы­дыр ак тукыманы тар­тып тө­шер­де.
Бу – ул иде. Га­фу ител­мәс­лек га­мәл­ләр кыл­ган Ерт­кыч, әл­ми­сак­ка тик­ле кар­гал­ган Бән­дә – аның төп дош­ма­ны. Шул ук әз ге­нә кы­сыл­ган күз­ләр, шад­ра йөз, дәү бо­рын ас­тын­да ка­ба­рып тор­ган мы­ек...
Төп дош­ма­нын кул су­зы­мын­да гы­на кү­реп, ул бө­тен гәү­дә­се бе­лән тет­рә­неп куй­ды. Бө­тен асы­лын би­лә­гән нәф­рәт­кә ла­ек әле­ге су­рәт бе­лән күз­гә-күз калыр өчен­ме күп­ме го­мер сө­рел­гән, күп­ме ва­кый­га­лар ки­че­рел­гән?.. Ва­кыт ае­рым ке­ше­ләр­нең аһ-за­ры­на да, фа­җи­га­се­нә дә ис­кит­кеч би­та­раф. Яра­лар­ны ва­кыт тө­зә­тә, ди­ләр. Тө­зә­тә. Тик ул яра эз­лә­ре әр­нү­дән дә, сыз­лау­дан да тук­та­мый.
Шә­һәр­гә ак­рын гы­на эң­гер төш­те. Та­гын да сал­кы­найт­ты. Ка­ра-со­ры бо­лыт­лар, ку­е­рып, күк гөм­бә­зе­нә туп­лан­ды, бу­аз­ла­нып ка­бар­ды, һәм бе­раз­дан һа­ва­да эре кар бөр­тек­лә­ре бө­те­ре­лә баш­ла­ды.
Мәй­дан тиз ара­да бу­шап кал­ды. Ан­да кай­наш­кан ке­ше­ләр, ши­маль җи­лен­нән ка­чып, өй­лә­ре­нә та­рал­ды.
Алар гы­на икәү урын­на­рын­нан куз­гал­ма­ды. Кар бөр­тек­лә­ре алар­ның брон­за йөз­лә­ре­нә би­та­раф кы­на тө­шү­лә­рен бел­де. Алар­ның ке­ше хис­лә­рен­дә, кичереш­лә­рен­дә эш­лә­ре юк – җир­гә тө­шәр ва­кыт­ла­ры җит­кән, ба­ры шул гы­на. Ир­тән­гә ин­де кеч­ке­нә шә­һәр кар көрт­лә­ре ас­тын­да ка­лыр, ике брон­за һәйкәл ге­нә кар өс­тен­дә кал­кып кү­ре­нер...

Гәү­һәр ХӘ­СӘ­НО­ВА
 

(Рка­ил ЗӘЙ­ДУЛ­ЛА тәр­җе­мә­се)

Фото: https://ru.freepik.com

«Мәйдан» № 8, 2024 ел