Көлми торган кеше

Һаҗәр бу хәбәргә артык коелып төшмәде кебек.
– Акча каян табарбыз икән? – диде дә сораулы карашын Газизҗанга төбәде.
Бу җитди мәсьәлә иде. Акча турында сүз чыкса, алар яңадан бер атна бер-берсенә дәшмәслек хәлгә килеп туктыйлар. Әле берничә көн элек кенә Рафиска акча юнәтү турында сүз кузгатып кара тавыш чыгарды Һаҗәр. Быел тагын Чаллы КамПИена барырга ниятли. Былтыр түләүсез бүлегенә кермәкче булган иде дә – конкурстан үтә алмады. Бер ел укырга гына да әллә ничә мең сум кирәк ди. Ә Казанга больницага каян акча юнәтергә?
– Хакимият башлыгына барып кара булмаса, – диде Һаҗәр. – Әнә Фәттах Мөдәррисенә, операция дигәч, биш мең биргән ди бит.
Газизҗан тамак төбе белән генә көлгән сыман итеп куйды.
– Һәрбер кеше аңа кереп акча алса, бик җайлы буласы икән…
– Син Мөдәрристән ким эшлисеңмени? Хезмәт хакы түләмәгәч, әмәлен тапсыннар.
– Йөрмим, – диде Газизҗан бер сүз белән.
– Алайса, үзем барам.
– Шул гына җитмәгән иде!
– Нигә?
Газизҗан дәшмәде, өр-яңа унтысын, шифоньердан алып, диванга куйды.
– Сат берәрсенә. Йә кибеткә тапшыр.
– Ә кияреңә?
– Кышкы ботинка минем гомергә җитәр…
…Иркә аңардан һич кенә дә аерылырга теләмәде. Газизҗан, инде бусы соңгы тапкыр дип, аның башыннан сыпырды, колак артларын кашыды да:
– Бар инде, кайт! – дип, авылга таба куды.
Эт биш-алты гына адым китте дә койрыгын бөкләп карга утырды һәм аның күзләренә туп-туры карады, аннары, Газизҗанның карашында йомшау сизепме, борынын алга сузган хәлдә корсагына ятып шуыша-шуыша, тагын аңа якынлашты. Газизҗан, йөзенә ачу галәмәтләре чыгарып, йодрыгын аңа таба болгады:
– Бар, кайт!
Иркә, нишләсәң дә нишләт, барыбер китмим дигәндәй, чалкан ятты, ялагайланып койрыгын болгады. Аны кызганып, Газизҗан тагын юлын дәвам итте, эт, хуҗасын узып китеп, сөенеченнән борыны белән кар чөя-чөя, алга ыргылды… Газизҗан аны бәләкәйдән тәрбияләп үстерде, ул аңардан кая гына барса да калмый, көндез дә, төнге сменада да тракторында янәшә утырып йөри иде. Һаҗәр этне: «Ни пычагыма бу трактор койрыгы, моңа ризык хәрәм», – дип сүкте. Иркә шул дәрәҗәдә ялагай, хәйләкәр, сырпаланучан, аңа беркем дә каты бәрелә яки суга алмый. Дөньяга үзен яраттырыр өчен яралган чын иркә җан иясе иде. Гәүдәсе бозау кадәр, ачуым бер килмәгәе. Йоннары кап-кара, елтырап тора, бары ике каш өсте генә саргылт. Аяклары, бот турыннан сизелер-сизелмәс саргаеп, табаннарына җиткәндә, аксыл-сары төс ала. Битеннән саргая башлаган авыз туры да, борынына җиткәндә, салам төсенә керә. Иркә юньләп өрә белми. Чит кеше керсә, өч мәртәбә «һау, һау, һау» дип куя да шуның белән вәссәлам. Урам этләре белән сугышмый, ырлашып, әүмәкләшеп үзеннән вак лискә этләр белән шаяра, егылып китә, тегеләр аны сырып алалар, ул өйдә булса, капка астыннан ишегалдына тулалар. Иң яратканы – тракторга утырып йөрү. Трактор барган шәпкә сикереп төшү аңа берни дә тормый. Ләкин йомышын йомышлагач, сикереп менә алмый, чылбыр яныннан телен асылындырып йөгерә, ә күзен Газизҗаннан алмый. Ул тракторын туктатуга сикереп менә, йөзе яктырып китә, тәрәзәдән бөтен җирне карап хозурланып бара. Кайчакта арткы тәрәзәгә борылып утыра, кайчакта ятып йокымсырап ала, бик эсседә, сикереп төшеп, каян да булса су эчеп килә. Бу басуларның кай төшендә ни барын ул Газизҗаннан ким белми.
Менә алар олы юлга чыктылар. Инде Иркәне ныклап торып куркытырга кирәк, юкса аның Газизҗан утырган автобус артыннан чабып адашу һәм югалу ихтималы бар иде. Ул сумкасын куйды да, каты кар кисәкләре ата-ата, Иркәне шактый куып барды. Кире борылуга, эт тагын иярде, Газизҗан ачуланып кычкыргач, читтәрәк утырып торды. Шул арада район үзәгенә баручы автобус килеп туктады. Газизҗан, утыргач, бозлы тәрәзәнең ачыграк бер читеннән Иркәне карады. Ул чабып барды-барды да туктап калды, менә шушында гына югалттым дигәндәй, бер урында бөтерелде…
– Драстуйте…
– Здравствуйте, – диде хатын. – Что вы хотите?
– Я хотел… – Газизҗанның нишләптер зиһене таралып китте, сүзен ничек башларга белмәде. – Улица Азино. Как найти?
Хатын аңа нидер аңлатты, тик Газизҗан аның әйткәннәрен хәтерендә калдыра алмады… Бу хатынның йөзе дә, тавышы да таныш кебек тоелды. Ул, кабаланып, читкә атлады һәм, шәһәр урамының сөяктәй шомарып беткән бозлавыгының мәкерле тайгагына каршы тора алмыйча, чалкан барып төште, бүреге әллә кая ук тәгәрәп китте. Хатын йөгереп килде дә, култык асларыннан тотып, аңа басарга булышты.
– Саграк булырга кирәк. Бу авыл урамы түгел, – диде ул саф татарча. Газизҗанның бүреген дә алып кигерде.
– Сез татармыни?
Теленнән бу сүз ычкынуына ул үзе дә аптырап куйды. Ләкин үзен япа-ялгыз итеп тойган чакта татарча эндәшү аны бик якын дустын очраткандай куандырды, күрәсең. Шулчак хатын аңа текәлебрәк карады да кычкырып көлеп җибәрде. Көлүе шундый да таныш иде.
– Газизҗан! Син бит бу?! Әллә мине танымыйсыңмы?
Хәзер таныган иде инде Газизҗан.
– Фирдәүсә…
Аның юньләп тавышы да чыкмады, башка сүз әйтергә теле дә әйләнмәде.
– Нишләп йөрисең Казанда?
– Больницага килдем…
– Авырдыңмыни?
– Бар шунда азрак…
– Киләсең генә бугай әле?
– Әйе, автобустан төштем генә.
– Алайса, киттек миңа.
Газизҗанның бер көчәеп, бер кимеп сыкрап торган эченә җылы йөгерде. Ул Фирдәүсәнең кияүгә чыкмаганлыгын ишетеп белә иде. «Миңа киттек» дигәч, ялгызлыгы хак булып чыга бит инде. Тик ни туган-тумача, ни дус түгел ялгыз хатын-кызга кыенсынмыйча ничек төн кунарга барасың?
– Хатынның апаларына барырмын дигән идем мин…
Бу сүзләрне ул авызына эләккән бик тәмсез әйберне чәйнәгәндәй генә әйтте.
– Азиногамы?
– Әйе.
– Анда барып җиткәнче җаның чыга. Ул – Казанның чите.
– Читедер дә… Минем вакыт күп.
– Аларга тапшырасы әйберләрең булса, иртәгә якты күздә барырсың.
– Андый мәшәкатем юк югын…
– Киттек, мин ерак тормыйм.
– Кыен бит, Фирдәүсә…
– Нәрсәсе кыен? Бер мәктәптә укыдык ла.
Фирдәүсә култыклап алгач, аңа иярүдән башка чара калмады.
– Бозлавыкта аю кебек лас-лос басып йөри алмыйсың, – диде Фирдәүсә, җиңелчә генә көлеп. – Колгадан барган мәчедәй сак кына атларга кирәк. Йә, сөйлә, ниләр майтарып ятасыз авылда?
Фирдәүсә Ильясның ике буын аша туганы иде, аларның тормышын, Һаҗәрне, таныш-белешләрен сораштырды, бер генә минут та туктап тормады, бөтенесе белән кызыксынды. Ун-унбиш минут үттеме-юкмы, алар Фирдәүсәнең фатирында иделәр инде. Ул, үзе җәһәт кенә өс-башларын салгач, Газизҗанның тышлы кыска тунын, куян бүреген шифоньерга элде, ботинкаларын җылыту батареясына куйды. Газизҗанның биредәге чисталыкка, пөхтәлеккә исе-акылы китте. Фирдәүсә аны залга алып чыгып утны яндыруга, ул бер як стенаның тулысынча китаптан гына торуына хәйран калды.
– Боларның барысын да укып бетердеңме, Фирдәүсә? – диде ул, карашын китаплар өстеннән бер югары, бер түбән йөртеп.
– Бераз бар инде, – диде Фирдәүсә, көлемсерәп.
Залдагы өстәл, дүрт-биш урындык, сервант, диван, телевизор, зур булмаган люстра, тәрәзә төбендәге гөлләр – һәммәсе дә урынында, артык берни дә юк иде. Фирдәүсә телевизорны кушты да:
– Мин чәй әзерлим, син биредә утырып тор, – дип, кухняга чыкты.
Газизҗан, телевизор каршына утырса да, аны карамады, залның һәр почмагын, һәр ноктасын күзәтте. Рәхәт, якты, җанга тыныч иде биредә. Менә бит нинди тормыш. Күрше Биштаудан алар авылына килеп урта мәктәптә укып йөргән кызны Казан урамында очратырмын, дип кем уйлаган?! Ничәмә-ничә еллар узган, ә Фирдәүсә картаймаган, хәтта яшәребрәк тә киткән кебек. Йөзендә ник бер җыерчык, башында бер ак чәч булсын! Зәп-зәңгәр күзләре элеккечә якты, тыныч, бит очлары алланып тора. Ул Газизҗаннан дүрт класс түбән укыды. Шәһәр тормышы яши белеп яшәгән кешене саклый шул. Хәер, яши белеп яшәгәннәр авылда да әллә ни картаймый. Ул качып кына серванттагы көзгегә күз төшерде, тырпайган-чуалган чал чәчләрен тарагандай итте. Фирдәүсә белән чагыштырганда, ул аның абыйсы кебектер, валлаһи!
Фирдәүсә аны ванна бүлмәсенә алып керде, салкын һәм җылы су краннарын күрсәтте, сөлге бирде. Газизҗан су чәчрәтүдән курка-курка гына кулын сабынлап юды, шикәрдәй ак сөлгене пычратмаска кулларын чалбарына гына сөртте. Аяк астына ике-өч тамчы су тамган иде, аны йон оекбашының табаны белән сыпырып куйды. Монда стенадагы кафель, никельле торбалар электр утыннан елкылдап тора. Ник бер тап, ник бер тузан әсәре булсын.
Кухняда әллә нинди әчкелтем-төчкелтем тәмле исләр борынны кытыклый. Өстәлдә туралган кыяр, помидор, колбаса. Бәллүр фужерлар, рюмкалар, чәнечке-калак куелган. Килеп утыруга, Фирдәүсә аның алдына чүпрәк салфетка салды. Газизҗан кып-кызыл булды.
– Нәрсәгә ул? Көне буе автобуста аунаган чалбар…
Газизҗан салфетканы читкә алып куймакчы иде дә, Фирдәүсә ирек бирмәде. Ул фужерларга шифалы су салды, рюмкаларга кыйммәтле аракы агызырга кереште. Шушы кадәр мәшәкать тудыруы өчен аңа гаять тә кыен булып китте. Үзенең ни күчтәнәче юк. Шуңа күрә ул, шешәгә кулы белән ишарәләп:
– Бусы кирәкми иде инде… – диде.
Фирдәүсәнең йөзенә үпкәләү билгеләре чыкты:
– Синең өчен миңа кыен бит, Газизҗан.
– Нишләп?
– Шулкадәр куркып, куырылып утырасың…
– Курыкмыйм…
– Мин бит күреп торам, – диде Фирдәүсә, һаман да йөзендә җитдилек саклаган килеш. – Юлда килеп талчыккансыңдыр. Рәхәтләнеп аша, эч. Син минем якын кунагым.
Газизҗан тыелып кына көлеп куйды.
– Нигә көләсең?
– Ярый әле, егыласы иттем…
– Әйдә, урамда егылсак та, тормыш юлларында егылмау өчен берне тотып куйыйк әле.
Газизҗан, тамак төбе кытыкланса да, аны эчми калырлык кына көч табар иде үзендә. Әмма шуны капкач, теге авыртуы басыла төшә. Тәвәккәлләп, ялт кына рюмкасын каплады. Фирдәүсә, бер йотып куйгач, кып-кызыл яшелчә ашы китерде. Ул телеңне йотарлык тәмле иде, аны капкалап бетергәндә, рюмкалар тагын тулды. Газизҗан бусының яртысын гына эчте, ә Фирдәүсә иренен генә тигерде.
– Синең белән минем уртак истәлегебез бар икән бит, Газизҗан.
– Нәрсә ул?
– Иягеңдәге җөй.
Алар күзләренә күзләрен төбәп елмаешып куйдылар. Әйе шул, егет чакта Фирдәүсәне яклаганда алган яра эзе иде бу.
– Җөй синең истәлек инде ул… – Газизҗан нидер уйлап торгач өстәп куйды: – Синең күзләрең бик серле иде. Хәзер дә шундый икән…
Фирдәүсә аның бу сүзләренә кул гына селтәп куйды.
– Без нишләп дуслашып китмәдек икән? Очрашкалап тордык бит югыйсә.
– Мин сине әллә ничә мәртәбә озатмакчы булдым. Кыенсындым. Аннары сез күченеп киттегез. Әниең исәнме соң әле?
– Өч ел элек җирләдем. Үзең эшлисеңдер бит?
– Эшлим. Әле пенсиягә ерак.
– Ә Һаҗәр ничек?
– Ул – сыер савучы.
– Мәктәптә аннан да чибәр, аннан да чая кыз юк иде бит.
– Хәзер дә борынын салындырып йөрми.
– Их, бер җыелып очрашырга! – Фирдәүсә күкрәгендәге сагышны шул рәвешле белдереп куйды да сораштыруны дәвам итте: – Балаларыгыз ничәү соң?
– Бер малай. Егерменче яшь белән бара.
– Нишләп берәү генә? – диде Фирдәүсә кимсетүгә охшаш тавыш белән. – Авылда өч-дүрт бала үстерү гадәти хәл бит.
– Кем ничек инде…
Аларның сүзе шунда өзелде. Әллә шул өзеклекне ялгау өчен, Фирдәүсә аны ашарга-эчәргә кыстады. Аның серле күзләрендә ниндидер ялваруга тартым билгеләр күренде, һәм ул, шуны яшерергә теләгәндәй, карашын аска төбәп акрын гына:
– Газизҗан, нишләп минем турыда сорашмыйсың? – диде.
– Кыен бит сорарга…
– Үзем әйтимме соң?
– Әйбәт булыр…
– Ышанасыңмы, бер мәртәбә дә кияүгә чыкмадым мин.
Газизҗан ни әйтергә дә белмәде:
– Алай икән, – дип кенә куйды.
– Нигә сәбәбен сорамыйсың?
– Ничек сорамак кирәк? Йә сиңа кыен тоелыр…
– Ирекле яшәүне артыграк күрдем бугай мин.
– Ялгызыңа кыендыр бит?
– Инженер аламасы гына булсам да, дусларым күп минем.
– Үзең бик мул яшисең, акчаны күп аласыңдыр.
– Хезмәт хакы түбән безнең. Ә шулай да бернигә дә интеккәнем юк. Серен әйтимме?
– Әйт.
– Әйбер дип җанымны корытмадым, булганын исраф итмәдем. Билемә бәйләгән алъяпкычымны да тузып бетмичә ташлаганым юк минем. Сыңар валчык ипине дә әрәм итмим. Аларга бит кемнеңдер күкрәк көче кергән…
Фатирда ичмасам ялгышып бер генә артык әйбернең дә күзгә чалынмавы, булганнарының артык затлы да, артык гади дә түгеллеге һәм нәкъ тиешле урынында торуы Фирдәүсәнең сүзләренең хаклыгын раслаучы дәлил иде. Шулчак ишетелер-ишетелмәс кенә сөйләп утырган радиодан эстрада концерты башланды. Фирдәүсәнең моңлы йөзе җанланып китте.
– Газизҗан, бер генә концерт та синсез үтми иде. Һаман да җырлаталармы?
– Һи-и-и-и, – дип сузды Газизҗан. – Онытылдылар инде алар…
– Гел җырламыйсыңмыни?
– Басуда берүзем чакта шыңшып куям шунда…
– Әйдә, бер шыңшып күрсәт әле, ә? – Фирдәүсә радионы басып куйды.
– Ул чактагы тавышлар юк бит инде ул, Фирдәүсә.
– Үтенеп сорыйм… – Газизҗанга ул шулкадәр ялварулы караш ташлады ки, аның теләгенә буйсынмау да мөмкин түгел, әмма ләкин җыр башларлык кыюлыгы да җитми иде. Фирдәүсә, аның бу икеле-микеле халәтен сизенеп бугай, рюмкасын кулына алды да:
– Әйдә, кыюлык өчен бусын бетерик әле! – диде һәм чәкештергәннән соң эчеп тә куйды. Ир кеше буларак, аңа бу үрнәккә иярүдән бүтән чара калмады.
Газизҗан, бер ноктага төбәлеп, озак кына сүзсез утырды, ә Фирдәүсә сабыр гына көтә бирде. Ахырда Газизҗан тирән итеп сулады да, ниндидер гаеп эшләгән кешедәй, аның күзләренә төбәлде.
– Юк, әллә ничек… Тынны нәрсәдер кирегә этә шикелле…
– Мин чыгып торам алайса, – диде Фирдәүсә һәм залга күчте. Газизҗан тагын бер ноктага төбәлде һәм, ниһаять, акрын гына авыл көен көйли башлады. Аннары тавышын күтәребрәк сузып җибәрде:
Фирдәүсә тетрәнеп калды. Аның мондый ихлас моңны, күңел түреннән кайнап чыккан мондый сагышны үз гомерендә бер мәртәбә дә ишеткәне юк иде. Аны күренмәс куллары белән шушы моң акрын гына Газизҗан янына тартты, һәм ул, һавага күтәрелеп очкандай, кухняга чыкты, әмма урынына утыра алмады, ишек яңагына сөялеп калды.

 

Нигә миңа җырламаскай,
Бар шатлыгым җыр гына-а-ай…

Йа Аллам! Кемнәрең генә юк синең! Аның каршында уртача гәүдәле, чал чәчле, җыерчыклы йөзле кыюсыз Газизҗан урынында бөтенләй башка илаһи зат утыра иде! Юк, ул утырмый, ул каядыр биектә, ул кеше түгел, ә бәлки күзгә күренмичә дөрләүче серле ялкын иде бугай… Газизҗанның үзен дә, аның тирәсендәге тормышны да, Фирдәүсәне дә әлеге ялкын ялмап, котылгысыз яндырып килә иде…

 

Агыйделне буйлар өчен
Утырып уйлар уйладым.
Утырып уйлар уйлар өчен
Үскән икән буйларым…
 

Бәгырьне актарырлык бу нинди моң, нинди халәт соң? Аның очы, тамырлары кайда: күктәме, җирдәме? Кайда гына булса да, бу – гайре табигый, шул ук вакытта дөрес, тормышның нәкъ үзе иде. Газизҗанның башы бераз гына артка чөелгән, кашлары, керфекләре, йөзендәге җыерчыклары әллә нинди тибрәнешләр ясыйлар, күзләре, моң чишмәсенең типкән урынын ычкындырмаска теләгәндәй, яртылаш йомылганнар. Көй дулкынына ияреп, гәүдәсе талгын гына хәрәкәтләнә, әле уңга, әле сулга чайкала. Ә куллары… моңа кадәр бернинди артык хәрәкәт ясамаган саллы куллары, гүя авырлыкларын югалтып, мамыктай җиңеләеп калганнар, алар көй белән бергә очарга теләгәндәй кузгалып-талпынып куялар, әйтерсең лә күзгә күренмәс уен коралының кылларына сак кына кагылалар… Бу нәфис, салмак хәрәкәтләрне ул үзе сизми дә, чөнки ул юк, аның һәр күзәнәге агып торучы кайнар моңга әверелгән. Бу моң кеше гомеренә йомгак ясый, адәм баласының чиксез газиз нәрсәдән мәңгегә аерылу ачысын сөйли, бер үк вакытта аны ниндидер илаһи бөек җиһан белән куша:

 

Ага сулар, ага сулар,
Ага сулар ник болай?
Аккан сулар кире кайтмый,
Яшь гомерләр дә шулай…

Тузанлы дегет сеңгән бу куллар, кысылудан һәм бәрелүдән имгәнгән бу бармаклар, изелеп күгәргән-сынган бу тырнаклар әлеге моң белән хәрәкәтләнгәндә, безнең ачы яшәешебезне сурәткә салалар, күңелләребездә сыкрап торучы яраның беркайчан да төзәлмәячәген сөйлиләр иде. Йа Аллам, никадәр тетрәндергеч тирәнлек! Чын җыр тавыш һәм осталык кына түгел икән бит! Әллә соң җыр язмышның үземе? Җыр тукталды, әмма Газизҗан үзе озын-озын сулыш ала, кызарган йөзендәге җыерчыклары, каш-керфекләре, борын яфраклары һәм иреннәре, инде өзелеп еракка очкан моңга ияргәндәй, сөйкемле генә дерелдиләр иде, Фирдәүсә дә әлеге халәттән чыга алмады, чыгарга омтылмады да, чөнки бу кичереш – күзләрне кайнар яшь белән юган, зиһенне яктыртып җибәргән, җаннарны эреткән, бәхет һәм бәхетсезлекнең, яшәүнең кадерен һәм татлылыгын аңлаткан кичереш иде. Фирдәүсә тагын бернәрсәгә таң калды: Газизҗан күзгә күренеп яшәргән иде! Газизҗан күзгә күренеп чибәрләнгән иде! Шул ук вакытта аңардан берничек тә аңлатып булмый торган олпатлык, рухи куәт бөркелә иде!
– Нинди гүзәл моң! Сиңа җырчы гына буласы булган.
– Гүзәл түгел, Фирдәүсә. Күз яше бу…
– Синдә күз яше була димени? – Фирдәүсә көлеп куйды. – Мәктәп коридорын яңгыратып көлгәннәрең хәзер дә колагымда яңгырый кебек. Кушаматың ук «Көләч» иде.
– Мин хәзер көлмим инде, Фирдәүсә. Бик сирәк кенә…
– Һаҗәрең әллә каян нур чәчеп тора иде, тагын үзең… Ничек инде сез көлмәскә мөмкин?
Газизҗан дәшмәде. Аның карашы билгесез бер ноктага текәлгән иде. Ниһаять, Газизҗанның гәүдәсе торып китәргә әзерләнгәндәй чайкалып куйды, ул авыр итеп бер сулады да, иягендәге җөен ышкый-ышкый, кискен генә әйтеп куйды:
– Һаҗәр мине мыскыл итте…
Әйтерсең лә Фирдәүсәнең йөзенә чыбыркы белән сыдырдылар.
– Ничек?!
– Һаҗәр йөри…
– Мәңге ышаначагым юк! – диде Фирдәүсә, үз-үзен кая куярга белмичә. – Ул бит – мәктәпнең йөзек кашы иде, иң тәртипле кызы!..
Фирдәүсә Газизҗанның күзләренә туры караудан курыкты, чөнки ул аның алдамаганлыгын һәм Һаҗәрне яклап маташуы белән аны тагын да газаплавын аңлады. Шул гаебен юарга теләп һәм Газизҗанның хәлен бераз җиңеләйтү уе белән:
– Әйдә, бер йотып куйыйк әле, – диде һәм рюмкасын кулына алды.
Әмма Газизҗан, керфекләрен түбән төшергән килеш, «юк» дигән мәгънәдә акрын гына башын чайкады. Фирдәүсә ирексездән аның иңбашына кулын салды:
– Гафу ит…
Аңа Газизҗанның тәне дерелдәп киткәндәй тоелды. Ә бәлкем, ул түгел, Фирдәүсә үзе калтыранып куйгандыр. Газизҗанның керфекләре кинәт югары күтәрелделәр, аның дымлы карашы ялварулы һәм менә хәзер дөртләп кабынып китәр төсле иде.
– Мин сиңа ышанам… – Фирдәүсә аның иңбашын җиңелчә генә сыпырды да кулын алды. – Ышанам… Тик җаным карыша димме… Ни булды соң? Аңлата аласыңмы?..
Газизҗан кинәт кенә рюмкасын күтәреп эчеп җибәрде, берни дә капмады, йөзен дә чытмады, тын калды. Фирдәүсә урыныннан күтәрелде.
– Әллә ниләр сораганым өчен кичерә күр мин юләрне… Кайнар чәй китеримме әллә?
Газизҗан аны гүя ишетмәде, әллә нинди карлыккан тавыш белән:
– Кеше хәленә керү юләрлек буламыни, Фирдәүсә! – диде. – Рәхмәт. Тыңласаң сөйлим. Беркемгә сөйләгәнем юк иде, сөйләп калдырыйм әле…Тик бүлдермә генә. Бүлдергәнне яратмыйм.
Фирдәүсә кабат урынына утырды. Газизҗан, каян башларга белмичә хәтсез торганнан соң, гел көтелмәгән нәрсәдән алып китте:
– Менә син җырчы буласың калган, дидең. Җырчы ул кояш төсле, халык өчен. Ә мин үзем өчен. Һөнәр итеп сайласаң, ул инде син теләгән булмый. Миңа үз гомеремә ике көй җитә. Берсе – үзебез яшь чакта урам тутырып җырлап йөргән авыл көе, икенчесе – «Иске карурман». Шушы ике җыру җитә. Ник дисәң, безнең Аккүк болынында бөтен төр үләннәр, чәчәкләр булган кебек, аларда бөтенесе дә бар. Ярар, бусы үзең кузгатканга гына. Мин сиңа беркемгә дә әйтмәгән бер әйбер әйтәм, көлмәсәң.
– Нишләп көлим ди…
– Мин бүтәннәр кебек авылдан китәм дип тилереп йөрмәдем. Ну бер хыялым бар иде. Көләрсең әле…
– Көлмим дидем бит.
– Әйтсәм әйтим инде: кимендә ун бала үстерергә иде минем исәп! Ипекәем менә! – Газизҗан ихлас елмаеп җибәрде һәм алдындагы ипи телемен, кулына алып, Фирдәүсәгә күрсәтте. – Авылда иң шәп гаилә. Шат малайлар, шат кызлар. Өй эчендә түшәмне күтәрерлек чыр-чу, ихатада чыр-чу!.. Менә сиңа хыял. Хәзер дә уйлап куям: шул гына җитә микәнни адәм баласына? Белмим, миңа бүтән берни кирәкми иде. Безнең бит әтиләр сугышта үлде. И кызыга да идем инде әтиле кешегә! Әнкәйләр басуда. Алар эшкә киткәндә дә, эштән кайтканда да син йокыда. Әбилеләр – әбисе белән, ә менә мин берүзем идем. Минем кебекләр – ике өйнең берсендә. Безгә ана назы да, ата иркәләве дә эләкмәде. Тукмагы гына төшкәләде. Ник дисәң, хуҗалык синең өстә. Кош-кортын ашат, чебиен-бәбкәсен сакла, мал-туарын көтүдән алып кайтып яп, бәрәңгесен ута, кәтмәнләсен кәтмәнлә, күмәсен күм. Берәрсен генә үтәми кара! Кайчакта, уенга мавыгып, әнкәйдән дә соң кайтыла. Ну, ул чакта бураны да, сызлавык-чуан баскан тәннәреңә чыбыгы да эләгә. Трахумлы күзеңнән яшь агыза-агыза, кутырлы авызыңны кәкрәйтеп бер җылыйсың да шуның белән онытыла. Ну менә өйдә берничә бала булганнарга кызыгып үлә идем инде! Алар бакчадагы чүпне дә тиз генә бергәләп утыйлар да уенга шылалар. Берсе бәбкә сакласа, икенчесе җим болгата, өченчесе су ташый. Иң кыены – яшенле яңгыр яуганда, берүзең кагаеп өйдә утыру. Күзеңне чытырдатып йомсаң да, башыңнан әйбер япсаң да күренә яшен. Андый чакларда безгә урам аркылы гына торучы Әсгатьләргә элдерәм. Алар өчәү, әбиләре дә бар. Идәндә өелешеп уйныйбыз, яшенне уйлаган да юк. Ун бала хыялы шуннандыр диюем. Ярар, чана юлдан салулабрак китте бугай… Мәктәптә укыганда ук Һаҗәргә кызыгып йөрсәм дә, янына барырга базмадым. Укытучы кызы бит. Өстәвенә үзе дә бик кылтыкый, беркемне дә якын китерми.
Мәктәптән соң мин, механизаторлар курсында укып, тракторчы булып эшли башлаганда, Һаҗәрне танырлык түгел иде инде. Шул арада үзгәрсә үзгәрә икән кеше! Туктаусыз елмаючы шоколадтай йөз, иңбашларына үрмичә таратып ташлаган аксыл чәчләр, шоколад беләкләр, шоколад балтырлар, килешле гәүдә… Барлык егетләр ул дип ут йота, ә Һаҗәр – нуль внимание. Кайчакта кунак егетләрнең генә башын әйләндереп куйгалый, ә авылныкыларны күрми дә. Ипекәем, шулай! Соңыннан гына белдем сәбәбен. Әтисе белән әнисе: «Әгәр дә мәгәр шул «өч»легә укыган тәртипсез малайлар белән дуслашырга уйласаң, безнең яннан чыгып китүең хәерлерәк булыр», – дигәннәр. Егетләр өметләрен өзде, ә минем йөрәк ярсыганнан-ярсый, күз алдында гел ул. Ятсам да, торсам да Һаҗәр. Теге хыял да тәмам биләп алды. Авылда бит шоколадтай мондый кызның булганы юк. Безнең кызлар йә кызыл, йә сары, йә ак, йә сипкелле шунда. Аның төсле кара-кучкыл тәнле балаларың йөгереп йөрсә? Шушы ап-ак тешләрен күрсәтеп көлүче чегән кызы мәңгегә синеке булса? Шул теләгемә ирешсәм, мин бер савыт су белән бер сынык шишарага риза идем. Ипекәем менә! Аракы белән бер икән ул матурлык дигән нәрсә. Шыр исердем, күз томаланды. Ул тели – күкләргә күтәрә, тели – упкынга ата икән адәм баласын. Җәнлек артыннан сунарчы ничек чапса, шулай йөрим моның артыннан. Чамам да бар. Аракы эчмим, тәмәке тартмыйм, эштә гел алдынгы, концертларда гел мине җырлаталар. Кая гына барсам, ни кылсам да, күз шуны эзли, колак аңа кагылышлы һәр әйберне бөртекләп җыя, аның кая барасы, нишләсе беленсә, йә трактор белән, йә матай белән мең сәбәп табып шунда барып чыгасың, сүз катасың, үртәшәсең. Клубта янына утырам, биегәндә аңа басам, гел тынгы бирмим тегеңә. Чәчкән орлык бер тишелә бит ул. Бу миңа бүтәннәргә караган сыман карамый башлады бит. Акрынлап бу, үзенең яулыгын бәйләмичә тора алмаган кебек, миңа күнекте, шулай йөреп киттек. Минем баш күктә, бәхет кошын тәки эләктердем бит! Мәктәптә соңгы елы моның. Ярый, укуы бетте, аттестат та алды. «Гаҗҗан, әнкәйләр пединститутка керергә кыстыйлар», – ди. Мин әйтәм, җибәрмим, дим. Йөрибез шулай үртәшеп. Документларны да Казанга аткарды, имтиханнарга китәр вакыты да җитте. Сизеп торам: укыйсы килми моның. Соң, мин әйтәм, бар да кайт. Ярар, китте бу. Кайткач, өйдә өч көн буе ашамыйча-эчмичә, үкереп елап кына утырды, имеш тә укырга керә алмаганга өзгәләнә. Миңа шуны көлә-көлә сөйли. Әти-әни күрмәгәндә, бирән урынына ашыйм, ди. Менә нинди бит ул, дошман! Аны шәрә кул белән түгел, ун катлы җәтмә белән дә эләктерә алмыйсың. Һаҗәр өйдә түзеп ята торган түгел, аңа кеше күз алды кирәк. Тотты да комсомол-яшьләр фермасына дуңгыз карарга керде. Әтисе белән әнисенең ничек чәчләрен йолкый-йолкый елаганнарын сөйләп тормыйм. Минем өчен хәзер дөньяда Һаҗәрдән бүтән берни юк. Минем белән йөри, ну, чукынчык, башкалар белән дә ихахай да михахай бу. Көнләшүдән бәрепләр үтерәсем килә. Урамда да, фермада да, клубта да күз сөрмәле, ирен кызыл, итәк тездән югары. Бөтен ир-атның бәбәге аның йомры тез башларын, нечкә билләрен, озын шома муенын капшый. Шулай итеп, миңа өйләнү уе керде. Һаҗәргә ул турыда әйтү кая әле! Юньләп үптерми дә, кочтырмый да. Җайлы-җайсызрак кагылсаң, тәртәгә шартлатып тибәргә дә күп сорамый. Әнкәйгә сүз катарга оялам, әле бик яшь бит мин.
Ярар, кышлар үтте, урак өсләре җитте. Мин дәртләнеп комбайнчы ярдәмчесе булып эшләп йөрим. Беркөн кич клубта әле армиядән кайтуына атна да тулмаган Халит абый Һаҗәр белән сөйләшә дә сөйләшә. Авызлары авызда боларның. Һаҗәр чырык-чырык көлә дә көлә. Халит миннән өч яшькә зуррак та, чибәррәк тә, кап-кара кашлы, кап-кара күзле, үзе бик таза. Йөрәккә шом төште бит. Ярар, вечердан соң култыклашып барабыз. Безнең үзебез генә йөри торган урыннар бар. Гадәттәгечә, Сәрбиттиләр тыкрыгыннан төшеп, ындыр артына чыксак, олы өянке төбеннән Халит абый килеп чыкты. «Биш минут кына Һаҗәр белән әйләнеп килик әле, әйтәсе сүзем бар», – ди. «Сүзең булса, иртәгә клубта әйтерсең», – дим, Һаҗәрне читкәрәк каерам, ә ул аңа таба тартыла. «Әйтсен инде, Гаҗҗан, биш минутка ни булган», – ди, башын кыегайтып, күз чите белән генә әле аңа, әле миңа карый. Ул шулай караса, аяк астында җир чайкала иде минем. Ушыма килгәнче, Халитне култыклап та алды, китеп тә бардылар. Мин башыма күсәк белән органдай басып калдым. Күктәге йолдызлар һәрберсе машина фарасыдай гөлт-гөлт итте минем өчен. Әллә инде бөтенләй баштүбән әйләнделәр микән – хәзер әйтә алмыйм. Менә чабулыйм урам буйлап дурак сыман. Авылның әле бер төшенә, әле икенче төшенә барып бәреләм. Йөрәгем белән җир сөрәм мин хәзер. Шулхәтле чабуладым, әгәр танкта булсам, авылда бер генә исән өй дә, бер генә исән каралты– кура да калмаган булыр иде. Ахырда каршыма килеп чыктылар болар. «Кая югалдың, без сине эзлибез дә эзлибез», – дигән булалар. Ярар, култыклап киттем Һаҗәрне. «Нәрсә сөйләде?» – дип сорыйм. «Сарыкларыгыз ничәү, сыерыгыз күпме сөт бирә, тавыкларыгыз күкәй саламы?» – дип сорады, ди, шырык-шырык көлә. Минем чабып җибәрәселәр килә, ну куркам. Элеккеләрендә ачуланыштык та татуланыштык – көндәшем юк иде. Хәзер бит Халит абый бар. Бөтен яклап миннән өстен. «Тагын сорасаң кереп китәм, көнче икәнсең, – ди бу. – Мин бит синең хатының түгел, теләгән кешем белән йөри алам», – дип тә җиффәрә. Менә әнәңнең койрыгы! Син хаклы түгел, дип әйтеп кара син аңа.
Ярар, ике көннән соң кич, култыклашып, Ык буенда йөрибез. Халит абый тагын килеп чыкты каршыга.
– Газизҗан, син Һаҗәрне миңа бир, – ди бу.
– Ничек бирим, ул сиңа фәлән тәңкәгә сатып алган перәнник түгел, – дим.
– Әгәр ул үзе теләсә?
– Теләмәячәк! Шулай бит, Һаҗәр? – дим.
Һаҗәр дәшми. Чак артыма утырмадым.
– Һаҗәр, син ризамыни?
– Ул бит мине үлеп яратам, ди…
– Ә мин?
– Синең миңа андый сүз әйткәнең юк ла, Газизҗан…
Менә әнәңнең койрыгы! Ишетмәсәң ишет, колагың булса тишек. Йә, син нишләр идең, ни дияр идең шушында?!
– Соң, – мин әйтәм, – билгеле әйберне ник әйтергә?
– Ничек билгеле соң ул? – ди Һаҗәр.
Ипекәем менә, күзен дә йоммый.
– Син безгә комачаулама инде, Гаҗҗан, – диде дә Халит, мине читкә этеп җибәрде.
Тегеңә ничек сикергәнемне дә белмим. Без бәйләнешә башлауга, Һаҗәр юк кына булды. Мәче кебек җитез идем мин, ару сугыштык. Бер сүз дәшмибез, мыш-мыш бәрешәбез, тибешәбез. Ну ул суккач, күздән утлар күренә, шулай да һаман чигенмим. Ахырда эләктереп тә алды, Ык ярыннан суга атты бу мине. Оят булса да әйтим, үкереп елап чыктым судан. Авыртудан түгел, хурланудан еладым. Икенче, өченче көнне дә шул ук хәл кабатлангач басылырга туры килде. Басылмый кая барасың? Ну, эчтә ут яна, түзешле түгел. Нинди генә уйларга кереп бетмәдем. Сөйләргә дә оят, валлаһи. Башта Халитне үтермәкче булдым. Яшеренеп торып, лом белән башын ярырга. Аннары Һаҗәр миңа каламы соң? Юк, билгеле. Калмасын! Аңа да, миңа да булмасын. Ә кемгә була? Ул Халитнеке ни, Сабирныкы ни, башка берәүнеке ни – барыбер минеке түгел бит инде. Башыңны ташка орсаң да минеке түгел. Мин төрмәдә черергә тиеш булам. Кеше үтерү дә берни дә түгел икән. Хәзер уйлап хәйраннар калам. Ничә мәртәбә әзерләнеп беткәч, әллә ничек туктап калдым. Атлы эштә эшләгәндә, минем атка чыбыркы белән дә сукканым булмады. Ипекәем менә! Ә кеше үтерергә әзер идем. Аучы Нурулла абзыйның мылтыгын урларга да әзерләндем. Башка төрле юллары да уйланылды. Алланың рәхмәте, берсен дә тормышка ашыра алмадым. Акрынлап күндем, суындым. Суындым диюем – үч алудан суындым, диюем. Һаҗәр барыбер минут та күңелдән чыкмады. Клубка сирәк чыга башладым, йокы качты. Ә Һаҗәр ник бер кыенсыну сизсен! Мин дә дәшмим, йә читкә карап, күрмәмешкә салышам. Ә ул, берни булмагандай, элеккечә шаярта, үрти, үпкәче, ди, ярар инде, дус булып калыйк, ди. Таштай каткан күңел һаман эри бара.
Шулай ни үле, ни тере йөргәндә, безнең язмышларны бөтенләй көтелмәгәнчә борып җибәргән бер вакыйга булды. Халитне машинасы белән чәчүлек орлык ташырга куйганнар иде. Чәчүне төнлә бетерәләр, машина тартмасында дүрт центнерга якын орлык кала. Чип-чиста бодай, төн заманы. Тота да үзләренә бушата бу моны. Элек-электән аларның нәселе кеше әйберсенә кызыга торганрак. Икенче көнне агроном эшне сизенә. Утыртып куйдылар Халит абыйны. Юк, нишләптер сөенә алмадым мин моңа. Бернинди алдашусыз әйтәм. Клубта бөтен авыл белән иптәшләр суды ясап, аны порукага алдылар. Ул кабат шофёр булып эшли башлады. Әмма Һаҗәр аның белән арасын кырт өзде. Әтисе белән әнисе: «Әгәр шул карак белән йөрсәң, өйгә кайтып кермисең», – дигән булганнар. Бусын мин соңрак белдем.
Ярар, без тагын Һаҗәр белән дуслашып киттек. Дөньяның гел бертөрле генә тормаганын аңлаган идем инде мин. Халит тә янәшәдә генә, башкасы да табылыр. Һаҗәрнең аның кояшы теләсә уңнан чыга, теләсә сулдан чыга. Тимерне кызуында сугып калырга, дигән уйга килдем. Иң элек әнкәйнең кылын тартып карарга кирәк, ә үземнең кыюлык җитми. Беркөн күрше Габдулла абзыйга кердем. Туп-туры сөйләп бирдем моңа. «Оештырабыз, читәнгә чәпәгән җылы сыер тизәге шикелле ябышырсыз», – ди. И хак та әйткән мәрхүм… Габдулла абзый чыннан да оештырды, әнкәй мине өйләнергә үзе кыстый башлады. Һаҗәргә сүз каттым – ул да каршы түгел кебек. Ну шулай да эчендә миннән шәбрәккә тәмгысы бар сымак. Әти-әнисе безнең нәселне бик хөрмәт итә иде, каршылык булмады, шартлатып өйләнештек тә куйдык. Ярты елдан Халит абый да өйләнде. Минем өчен дөнья түгәрәкләнде. Колхозда җанымны биреп эшлим, ихатада бер минут тик торган юк. Акрынлап сизәм, Һаҗәрнең уй гел күңел ачуда, матур киенүдә, ә әнкәй белән безгә эш. Шуның өстенә безне борчак урынына куыра, әле тегесе, әле бусы ошамый. Төзәтмәкче инде бу безне. Тимер борчак белән бер, чәр дә чәр, чәр дә чәр. Аракы-мазар эчсәм, бөтенләй кара яу. Дөнья булгач, анысын да капмый булмый. Көне-төне эшләп таштай каткан тәнне ничек язасың? Күңелне дә шул күтәреп җибәргәндәй була. Аның бит хәзер авылга концерт-спектакле дә килми. Халык йөрми дип. Ничек йөрмәк кирәк, еллар буе акча күрмәгәч? Элек без, тавык күкәе биреп, кинога керә торган идек. Хәзер ике-өч сәгатькә фәлән мең керерлек булмаса, синең авылыңа йөз ел буе сыңар артист та әйләнеп карамый.
Тагын чана читкәрәк салулады бугай. Ярар, чәрелдәвенә генә түзәр дә идең. Тора-бара туган-тумача, дус-иш тә бездән бизде. Алар килсә, утырып сөйләшергә, табын әзерләргә вакыт тапмый, ашык та пошык, зар да моң, чир дә хаста. Хәзер безнекеләр дә, үзенекеләр дә ник бер аяк бассын безнең өйгә. Шулай итеп, гел өчебез калдык без. Ипекәем менә! Ә урамга чыкса, элеккечә ихахай да михахай. Малай тугач, бөтенләй баш бирмәскә әйләнде бу. Минем малай көткәнне белә иде. Үләм малай өчен, ашап бетерәм тегене. Шуңа аркаланып, кол урынына җигә бу мине. Идән юмыйм да кер генә юмыйм – калган бөтен эш миндә. Эшләвен эшлим дә, бу бит туктаусыз бәйләнә, һәрнәрсәдән гаеп таба, әле су тамызгансың, әле чиләкне шыпылдатып куясың, әле бәрәңгене сай күмгәнсең, әле кишерне әйбәтләп сирәкләмәгәнсең, әле малларга күп салгансың. Май исеңә чыдамалы түгел дип, мунчага куа да мунчага куа. Мин кайбер көнне тракторда эшләп, җеп өзәрлек тә хәл калмыйча кайтам. Мунча хәстәрләп, мунча керү түгел, чишенеп тә торасы килмәгән көннәрем күп була. Гәйкене артык борсаң, болтны өзә. Тешне кысып түздем-түздем дә куып кайтардым мин моны өенә. Бала истән чыкмый – тагын барып алдым.
Ярар, өлешеңә – көмешең дип, ризалашып беткән идем мин. Нинди гөнаһларым булгандыр, безнең язмыш өстенә тагын афәт канатын җәйде бит. Кинәт кенә Халитнең хатыны үлеп китте. Элек тә качып-посып самогон сатып яткан Халит, хатыны үлгәч, эшне аракыга көйләп җибәрде. Балалары булмады, өйдә япа-ялгыз бу. Әтисе ягыннан бер туганы Түбән Кама шәһәрендә зур гына түрә, ди. Ялган аракыны эскерте белән шул кайтара тора, Халит аткара тора. Тирә-юнь авыл халкы гел шунда. Кибеттәгедән нык очсыз бит. Күп тә үтмәде, алыпсатарларга барлык ишекләрне киереп ачтылар. Бервакыт ишетәм, Һаҗәр Халит янына кергәләп йөри, диләр. Эштән соңарып кайту гадәтләре бар иде шул. Бер кичне юк бу. Киттем, Халитнең капка төбендә көтәм. Ярты сәгать кенә үткәндер. Пружина кебек кысылган инде мин. Һаҗәр капкадан килеп тә чыкты, күпме сыя – манчыдым мин моңа. Канауга кадәр тәгәрәде. Кулы ике урыннан сынган. Өч ай өйдә ятты. Эшли башлагач та, теге якка карамый, акыл керде моңа дип тынычланып кына килгәндә, тагын югала башлады.
Хәзер сукмыйм – үтерүең бар. «Ник барасың?» – дип сорыйм әйбәтләп. «Кызганам, – ди, – сөйләшеп кенә утырабыз», – ди. «Бар, бер сүзем юк, аның белән яшә», – дим. «Сине генә яратам», – ди, елап муенга асылына. «Минем белән малайны кызганмыйсыңмыни?» – дим. «Бөтенебезне дә кызганам» – ди. Көзән җыерып егылганчы калтыранып елый. Сүксәң дә шул ук хәл. Хурлык булса да, Халиткә бардым. «Чакырып китергәнем юк, куып чыгарырга хәлемнән килми, яратам, тигәнем юк», – ди. Ипекәем менә, ялганлый! Мин бит халык күз алдында. Җир ярылса, оятымнан шунда төшеп китәргә риза. Ирлек намусы күлмәк түгел, аны каралган саен юа алмыйсың.
Ир-ат нишли инде бу очракта? Мин дә йөрәкнең януын аракы белән басарга тотындым. Тора-бара эчүгә гел күнегеп беттем. Өйдә аракы күп, соңыннан белдем, Һаҗәр тегеннән бушка ташып тора икән. Халит иң элек «Жигули», аннары йөк машинасы алып җибәрде, өч айда авыл уртасына кибет салдырып куйды. «Текә Халит» дигән кушамат тактылар үзенә. Беркөнне Һаҗәр: «Ферманы ташлыйм, барыбер акча түләмиләр, Халит кибетенә сатучы булып керәм», – дип кайткан. «Кер, – дидем мин моңа. – Малай миндә кала, бу ихатада мәңге эзең булмас!» Яңадан кабатламады, ну Халит белән элемтәсен дә өзмәде. Барса, азык-төлек, кием-салым да алып кайткалый бу. Мин шуларны күргән саен катырак эчәм. Эштә генә бу хурлыкны онытып торам. Туктамыйча эчеп торган чакта, аракы дөньядагы бөтен нәрсәдән дә көчлерәк, сиңа берни дә кирәкми. Ул синең эчеңә кереп, бөтен акылыңны да, җаныңны да суырып ала. Бер алгысысаң, матурлык та шундый ук исерткеч, аңа да каршы торып булмый, җиңеләсең. Эчеңдәге кешене кеше итә торган нәрсәләр суырылып бетеп, күңелең тәмам бушагач, яшәүнең дә кызыгы калмый икән аның. Бервакыт эштән кайттым, ул тагын тегендә. Иң элек бер ярты эчтем, аннары икенчесен эчеп бетерә яздым… Исәп үләргә. Сарайга чыктым. Егерме метрлы бау әйбәтләп урап, чөйгә элеп куелган. Алдым дагын туктап калдым. Үлемнән курку түгел, «асылынып үлде» дигән сүзеннән курку туктатты. Балтаны алдым да, бүкәнгә салып, туйганчы туракладым бауны. Иртән шаклар катып карап торам: соң асылыныйм дигән кешегә ихатада әйбер беткәнме?! Бу минем бауны түгел, үземнең юләрлегемне чапкалау булгандыр инде. Кабат андый уй бер генә мәртәбә дә кереп карамады. Үз-үзеңә тукыну һөнәр түгел. Гомер бер генә, тәкъдир каләме ничек кенә ачы итеп язса да, яшәп бетерергә тиеш без аны.
Ярар, тагын читкә салуладым бугай. Туктыйк лутчы. Озын сүзнең кыскасы, берүзем калдым мин, Фирдәүсә. Әнкәй вафат. Тору бер түбә астында, ашау бергә, ә үзебез аерым. Һаҗәрне элеккедән дә чибәр, диләр. Шулайдыр, ә миңа ул җен төсле. Ипекәем менә! Үгез үлгән, уртагы аерылган дигәндәй, күңелдән кисеп ташланган. Мәгәр кеше алдында ояты үтерә. Ул бит минеке булып хисаплана. Исереп тә кайта. Минем янәшәдә ул үлем фәрештәсе кебек. Үзе элеккедән чибәррәк, үзе газраил…
Хыялдагы ун баланың берсе булган, мин гомеремне багышлаган малай да үсеп җитте. Хәзер аңа егерменче яшь. Ул да минеке түгел. Эчкә керсәң – кара урман, кереп тормыйм – төнең җитмәс. Тик син сүземә ышан: бәләкәй чакта малай минеке иде. Хәзер чит инде… Кемгә таянырга? Таянсаң, һаман шул трактор утыргычының тимер артына таянасың. Тартып алмасалар. Әле аның җирен дә төрле якка тарткалыйлар бит, ни булып бетәсе караңгы. Элек дәүләткә таяна идең. Әйбер сорап та, чирләсәң дә, башкасына да. Хәзер анысының да исеме генә бугай. Югарыдагыларның үз нәфесләре котырып үз бугазларын алган. Аларда синең кайгың юк. Йөрәк күпме чыдар ярылмыйча… Тәмугта кеше яна торыр, аның урынына яшь ит үсә торыр, анысы янар, яңасы үсәр, дип сөйли иде әнкәй мәрхүмә. Мин дә шулай. Көлеп тә булмый. Хәзер мине «Керпе» дип йөртәләр.
Ниһаять, Газизҗан тынып калды. Сөйләгәндә, ул Фирдәүсәнең күзләренә берничә мәртәбә генә карап алды. Бу кадәр ачылып бетү аңа оят иде, шул ук вакытта үзендә бертөрле җиңеләеп калу тойды, гүя бетмәс-төкәнмәс үрдән күтәрелә торгач арып, инде егылам дигәндә, җилкәсендәге авыр йөктән котылды һәм җиңел атлап китте…
– И Фирдәүсә, синең дә тынычлыгыңны алдым, – диде ул, кыенсынып. – Ипекәем, әшәке кешедер лә мин…
– Үзебезне түбәнсетмик әле, Газизҗан. Кайнар чәй ясыйммы?
– Җитте, рәхмәт.
– Бәлкем, ваннада юынып чыгарсың?
– Кичтән генә мунча кергән идем…
Фирдәүсә аңа залга урын җәйде, үзе кече бүлмәсенә чыкты.

2

Фирдәүсә утны сүндерде, җылы одеялын ияк астына ук тартып куйганнан соң, күзләрен йомды. Шушы яшенә җитеп, ул йокысызлыктан интекмәде, ятып өч-дүрт минут үтүгә эри дә китә. Шуңадыр нервлары да тыныч, больница юлын таптаганы, ялгыз хатыннарга хас булганча, башым, йөрәгем, билем, дип ах-ух килгәне юк. Ләкин аның ансат кына йоклап китүенең кечкенә генә бер сере бар иде. Күзләрен йомуга, ул күңеле белән туган авылына, үзе тәгәрәп үскән чәчәкле болыннарга, чишмә буйларына, тау битләренә, әрәмәлекләргә, Ык ярларына күчә, аларның һәммәсен күрә, исен, тәмен, җылысын-салкынын, ягымлы җилләрен тоя, күктәге кояшын-аен, болытларын күрә һәм ничек изрәп киткәнен дә сизми. Менә Фирдәүсә тугай чәчәкләре арасына кереп китте, бал кортлары безелдәвен, чикерткәләр сайравын ишетте, гадәттәгечә Әби тавына күз салды, аның зәңгәр күк белән тоташкан урынында җыелган ак болытларны барлады, карашы белән Ык елгасының күз күреме кадәр арада таныш борылмаларына тукталып, элекке тегермән буасы булган урындагы берсе-берсе тау кадәр карт тирәкләр белән хозурланды… Менә ул күренешләр ничектер төссезләнә башладылар, табан астындагы куе яшел үлән дә, талгын җил дә чәчәктән чәчәккә күчеп безелдәүче бал кортлары да каядыр югалды… Алар югалды… Әмма күңел кылларын нәрсәдер җиңелчә генә тибрәтә иде… Ул кылларның тибрәлүе-яңгырашы көчәйгәннән-көчәя барды, сагыш тулы моң инде колакка да килеп керде, йөрәкне дә кузгатты һәм Фирдәүсәне, әле генә басып торган чәчәкле тугаеннан аерып, үзе белән алып китте… Таныш тугайларын күпме генә күз алдына китерергә азапланса да, ул үзенең тырышуларының файдасыз икәнен аңлады. Аның җаны һәм тәне аша бөтен зиһенен биләп, Газизҗан җырлаган җырның моңы агыла иде. Йокы онытылды, Фирдәүсә аны үзе дә читкә куалады, чөнки бик тә, бик тә кадерле ул моңны һич кенә дә югалтырга теләмәде. Ул моң бик ерактан – яшьлек иленнән үк үтә кадерле истәлекләрне ияртеп агыла иде… Фирдәүсәләр авылы Биштауда урта мәктәп юк, алар Аккүктә укыдылар, клубка да шунда йөрделәр. Газизҗан «синең истәлек» дигән җөй вакыйгасын бик ачык хәтерли ул. Укуларның әле башланган гына көннәре. Эссе кояшлы, мәшәкатьле җәйгә алмашка буяу исе аңкыган класслары, сары яфраклары, чекерәйгән йолдызлы салкынча төннәре белән сентябрь килүен яшь күңелнең иләс-миләс кабул иткән чагы. Фирдәүсә ул кичне Биштау яшьләрен көтмәде, танцы беткәнче үк авылга кыякламакчы булды. Мотоцикл белән каяндыр килеп йөрүче бер айнымас егет аламасы инде атна буе сагалап җанын корыткан иде аның. Теге бер тынга югалгач, Фирдәүсә мыштым гына клубтан чыгып сызды. Әмма ялгышты. Авыл башына җиткәндә, аны эләктереп алдылар. Мичкәдәй юан дусты белән бу теге егет иде. Фирдәүсә чырыйлап кычкырып җибәрүгә, авызын томалап, койма буендагы бишекле мотоциклга сөйри башладылар. Ул коты алынып тартышты, сукты, тибенде, ычкынмакчы булды. Шунда лас-лос чабып, Газизҗан килеп җитте. Килә-килешкә исерекнең берсен читкә селтәп атты, аннары Фирдәүсәне теге тазасының кулыннан ычкындырды. Шул арада икенчесе ниндидер озын нәрсә белән Газизҗанның йөзенә сыдырды. Алар өчәүләшеп сугыштылар. Фирдәүсә кычкырып елаудан башка берни дә кыра алмады. Сугышу теге исерекләрнең мотоциклга утырып качуы белән бетте. Газизҗан янына килгәндә, аның иягеннән кан ага иде.
– Газизҗан абый, яралангансың бит!
– Пүчтәк! – диде Газизҗан һәм кулындагы велосипед чылбырын селкеп күрсәтте. – Аның урынына трофейлы булдым.
Ярасындагы каннарын чишмәгә төшеп юдылар. Аның ияге уң яктан шактый нык ярылып киткән, каны туктарга уйламый иде. Газизҗан, кулъяулыгын дүрткә бөкләп, ярасын кысып тотты да:
– Ашыкма, хәзер велосипед белән генә илтеп куям, – диде.
Фирдәүсә:
– Кирәкми, үзем генә кайтам, – дип карышып маташса да, Газизҗан икеле-микеле сөйләр урын калдырмады. Ул сарайдан велосипедын, аптечкасыннан пластырь алып чыкты. Ярасын ябыштырып куйгач, велосипед рамына Фирдәүсәне утыртып, Биштауга юл тоттылар. Аларның башлары янәшә барды, Газизҗанның сулыш алганы ишетелә иде.
– Газизҗан абый, син ничек туры килдең соң?
– Басудан кукуруз урудан кайткан чак иде. Тавыш ишеткәч йөгердем… Быел ничәнчедә соң әле?
– Унынчы класста инде.
Аларның бөтен сөйләшүләре шул булды. Ләкин Газизҗанның гәүдәсеннән бәргән кайнарлык, басу тәмен сеңдергән май исе Фирдәүсәнең хәтерендә мәңге уелып калды… Әнә ул күрше бүлмәдә генә ята. Үзе һәм авыруы. Башка беркеме дә юк. Моң әле көчәйде, әле кимеде, Фирдәүсә әле кызышты, әле туңып калтыранды, төне буе керфеккә-керфек тә какмады, тәүлек буе киеренке эш эшләгәндәй арыды. Төннең икенче яртысында Газизҗанның сизелер-сизелмәс кенә ыңгырашуы ишетелде. Бәлкем, аңа ярдәм кирәктер? Фирдәүсә, аяк очларына гына басып, зал ишеге янына килде, бераз тыңлап торды, тавыш-тын ишетелмәгәч, кабат ятты. Сызылып таң ата башлаганда гына саташулы йокыга талды…
Газизҗан исә яткач та сүнде генә. Күрәсең, көне буе авыр кием белән юлда йөрү аны шактый талчыктырган иде. Әмма төннең икенче яртысында ул эченең коточкыч авыртуына уянып китте һәм чак кына кычкырып җибәрмәде. Ул ыңгырашмас өчен тешләрен кысты, ләкин авырту сулыш алдырмады, һәм ыңгырашу үзеннән-үзе бөтен җанның тартышуыннан бәреп чыкты. Аны залга йокларга керткәндә үк, Фирдәүсә шифалы су, компот, тагын нәрсәләрдер куйган иде. Чалбар кесәсеннән даруны алып эчеп җибәрергә кирәк, моның өчен хәл кирәк, иң мөһиме, бернинди тавыш чыгармаска кирәк иде. Шулчак Газизҗан Фирдәүсәнең бик сак кына зал ишеге янына килеп туктаганын ишетте. Ул тын алудан туктады. Фирдәүсә ишектән киткәч, тешен кыскан хәлдә тавыш-тынсыз кузгалып, даруын йотты һәм, эчемлекләр куйганы өчен, Фирдәүсәгә мең рәхмәтләр укыды. Бераздан авыртуы беркадәр кимегәч, ул җиңел сулап җибәрде. Ләкин йоклап китә алмады, чөнки йокысы инде артыгы белән туйган иде.
Иртән сәгать җиденче яртыларда ишек шылтыравыгы бик каты тавыш бирде. Фирдәүсәнең кабаланып атлавы, бераз тын торуы (күрәсең, тишектән кем икәнен карады), ишекне ачуы һәм елаган хатын-кыз тавышы ишетелде.
– Тынычлан, күршекәем, нәрсә булды? – диде Фирдәүсә.
– Трагедия, полная трагедия! – дип җавап бирде елак тавыш.
– Аңлатып сөйлә әле, Нәфисә.
– Кичә кич ул миңа звание булмаячак, диде.
– Булмаса соң! Әле сиңа кырык кына яшь ич. Өлгерерсең.
– Күпме алдап йөрде ул мине галстуклы ишәк! Хәзер, не будет, ди.
– Ачуланышканда әйтелә инде ул. Татуланырсыз әле.
– Никогда! Мин аңа телом и душой хезмәт иттем. Эштән китәм.
– Юләрләнмә, Нәфисә, хәзерге заманда эшсез калсаң?!
– Чакыручы бар.
– Теге озын адәмме?
– Ты что, аның белән күптән расчёт! Минем выступлениедән соң ул идиот сары чәчәкләр тотып менгән. Яңагына чаптым.
– Алай ук кирәкмәс иде, Нәфисә.
– Сары чәчәк – хыянәт билгесе.
– Тынычлан әле, чәй эчик.
– Юк, юк, мин телефонга гына кердем. Мужик һаман эшкә китмичә болганып йөри, бозау! Теге аптекарьшаның мужигына срочно шелтерәтәсем бар. Менә бит, Фирдәүсә апа, битемә ни чыкты.
– Кая, якынрак кил әле. Энә очы кадәр генә кызарып торамы соң…
– Бармак белән бассаң – больно же! – Аннары телефоннан номер җыйган тавыш ишетелде. – Але? Привет! Булдымы? Ну, ну, ну, ну… Хватит, не ври! Нәрсә бетчә?! Сытармын мин сиңа! Син ул одеколоныңны беләсеңме кайсы төшеңә тигер?! До обеда будет или нет? Ты что?! Биш остановка трамвайда шалтырап барыйммы?! Конечно, үзең киләсең! (Трубканы куйган тавыш ишетелде.) Беркем аңламый! Что за народ пошёл! Мин сәхнәгә сирәк чыксам да, һәр көн халык арасында. Каршы алам, елмаеп озатам. Ә чыгыш ясаганда… Соңгы мәртәбә кемнең юбилей кичәсен алып бардым әле мин? Плохо было что ли?
– Юк инде, бик әйбәт булды, Нәфисә.
– Ә аңа ярамый. Ул миңа ниләр генә әйтмәде. Мин аның пеләшен түбәсеннән маңгаена кадәр тырмадым.
– Син нәрсә, күрше, хулиганлык өчен җавапка тартулары бар!
– Үзен судка бирәм мин аның, бүлмәсеннән җилтерәтеп чыгарганы өчен. Минем свидетельләрем бар.
– Тырмадым, дисең бит.
– Мин хатын-кыз, закон минем якта. Төрткәләү белән тырмалау не одно и то же. Критиковать меня! Я же ради культуры. Томаудан сакланам, грипптан сакланам, баладан сакланам. Нәрсә өчен? Ради народа ведь! Нишләп бу ирләр барысы да идиот икән, ә? – Хатын тагын елый башлады.
– Мин бит күптән әйтә киләм, Нәфисә. Синең ирең берәү генә, аңа гына таян!..
Фирдәүсә күрше хатынын чыгарып җибәрде, килешли зал турысында тукталды. Газизҗан, йоклаганга салышып, күзләрен йомды, иртүк торып борчыйсы килмәде. Иркенләп юынсын, төзәтенсен, эшкә барырга әзерләнәсе бардыр, дип уйлады ул. Бер сәгать чамасы вакыт узгач, Фирдәүсә аны чәй эчәргә чакырды, ничек йоклавы, нинди төшләр күрүе турында кызыксынды. Газизҗан юынып чыкканда, өстәл әзерләнгән иде. Фирдәүсә аны кыстый-кыстый ашатты. Ул бүген Газизҗанга аеруча ягымлы, игътибарлы төсле тоелды. Больницага салсалар, сабыны-сөлгесе, теш чистарткычлары, чүәкләре бармы икәнлеге белән кызыксынды. Газизҗанның карышуларына карамастан, кулыннан сумкасын тартып алып, варенье, пакетка төреп өчпочмак, кыяр-помидор, ит, ипи кебек ризыклар салды, адресын, телефонын бирде.
Аннары алар урамга чыктылар. Бүген төнлә җылытып җибәргән, түбәләрдән тып-тып тамчылар тама иде. Бер урынга тукталгач, Фирдәүсә:
– Сиңа кирәкле кырыгынчы автобус шушыннан үтә, – диде. – Мин эшкә китәм, РКБ тукталышында төшәрсең. Әгәр ятарга салмасалар, туп-туры үземә кайт. Салсалар, хәлеңне белергә барырмын.
– Берүк килеп йөрмә, Фирдәүсә, – диде Газизҗан, кыенсынып. – Күрсәткән сый-хөрмәтең өчен дә зур рәхмәт…
Ул арада автобус килеп туктады, халык ишекләргә ташланды. Газизҗан, кыюсыз гына кереп, арткы тәрәзә турына килеп басты. Бик үк чиста булмаган пыяланы ул перчаткасы белән сөртте. Хәзер алар бер-берсен аермачык күрәләр иде. Фирдәүсә, чын күңелдән елмаеп, аңа кулын изәде, әмма Газизҗан, аерылырга теләмәгәндәй, җиңелчә генә баш селкеде, елмаерга тырышты, әмма нияте барып чыкмады… Автобус нишләптер һаман кузгалмады. Газизҗан тәрәзәне тагын сөртте, бу юлы җиңе белән сөртте… Автобус кузгалды. Ул Фирдәүсәгә омтылудан борынын пыялага терәде кебек… Ул ерагаеп күздән югалды, Фирдәүсәгә нидер булды. Аның өздереп каравы бөтен барлыгын өттереп алды… Соңгы каравы кебек. Нәрсәгә соңгы каравы? Фирдәүсәгәме? Дөньягамы? Аның агарып күренгән йөзе чарасыздан үз язмышы белән ризалашкан кешенең йөзен хәтерләтә иде. Ә карашы! Нәрсә язылган иде соң анда? Барысы да: сагыш, билгесезлек, курку, өметсезлек, хушлашу һәм рәхмәтлелек… Тукта, акылыңа кил, әнә ул караш… Әнә ул китте… пыяла аша… һәм Фирдәүсә барысын да аңлады: Газизҗан аңа бердәнбер таянычы итеп карагандыр…
Фирдәүсә өсте ябулы тукталышның утыргычына килеп чүмәште, кемнеңдер аягына басты, гафу үтенмәде, исерек дип уйладылар. Ул боларның берсен дә күрмәде, тоймады. «Нинди мәрхәмәтсез мин!» – дип уйлады ул, ниһаять. Ничек керә инде Газизҗан больницага? Ул бит биредәге тәртипләрне тамчы да белми. Кайсы ишеккә, ничек керергә? Чиратның иң азагында басып торачак. Анализларын биргәндә, бер буталачак, гел кирәк түгел ишекләр каршында сәгатьләр буе чират торгач, ялгышын әйтәчәкләр, икенчесенә барып басачак. Бүген эше бетмәячәк. Кич Һаҗәрнең апаларына китәчәк.
Газизҗан аңа дөньяда бердәнбер таянычы итеп карады, ә Фирдәүсә аны «эшкә барам» дип алдады. Ул бит бүген үз хисабына ял сораган, үз мәшәкатьләре артыннан йөрмәкче иде. Ул мәшәкатьләрнең беркайчан да бетәчәге юк.
– Исәнмесез, Фирдәүсә…
Фирдәүсә авыр уйларыннан айныр-айнымас башын югары күтәрде. Аның алдында шкаф биеклеге гәүдәсе белән каршындагы тугыз катлы йортны каплап, Зәбир басып тора иде.
– Исәнмесез, – диде Фирдәүсә һәм, үзе дә сизмәстән, аңа кулын сузды.
Аның көтелмәгән бу хәрәкәтеннән Зәбир каушап китте, чөнки аларның беркайчан да болай исәнләшкәннәре булмады. Ул, кабалана-кабалана, Фирдәүсәнең кулын кысты. Зәбирнең бармаклары сап-салкын иде.
– Кемнедер озаттыгыз, ахрысы?
– Авылдашым больницага килгән…
Фирдәүсә, март кояшыннан күзләрен кысып, аның озынча чибәр йөзенә карады. Зәбирнең йомшак коңгырт күзләре, калын иреннәре элеккечә елмаймыйлар, әллә арыганлык, әллә сагыш бөркелә иде. Тукталышта икәүдән-икәү торуларына ул аптырап куйды. Кешеләрнең автобуска утыруларын сизми калган, күрәсең.
– Ә сез нишләп йөрисез? – диде Фирдәүсә, җавапның нинди буласын алдан ук чамалап.
– Сезне очратырга дип килдем, Фирдәүсә. Ачуланмагыз, зинһар…
– Күпме болай йөрергә мөмкин соң инде, Зәбир? – диде Фирдәүсә, аны әрләгән кебегрәк итеп.
– Әйе шул… Теге атнада академия театрында яңа премьера. Әгәр карарга теләгегез булса, мин сезне чакырмакчы идем…
Фирдәүсә авыр сулап куйды. Зәбирнең тәкъдимен кире кагу да кыен, үзеңә тиң булмаган кеше белән бәйләнешләрне дәвам итүнең дә мәгънәсе юк иде. Алар биш-алты ел элек таныштылар. Зәбирне ул беренче күрүдә үк ошатты. Фәндә тоткан урыны бар, чибәр, күңеле белән сабый баланы хәтерләтә. Сирәк очрашсалар да, Зәбир аны театр, фән дөньясына алып керде, музейларга йөртте. Үзенә чакырмаса да, ул Фирдәүсәнең фатирында күп мәртәбәләр булды, чәй янында әңгәмә кордылар. Фирдәүсә тыныч кына, җай гына аккан тормышына ир-атның акрынлап керә баруын сизде, моны күңеле шатлык белән түгел, әллә ни хәвефләнерлек нигез булмаса да, борчылыбрак кабул итте. Таныш-белешләренең, күршеләренең гаилә хәлләрен белеп тору аның ир-ат затыннан гайрәтен чигереп бара иде, ахрысы. «Ялгыз яшәвең белән нинди бәхетле син!» дигән сүзләрне күпме хатын-кызлар әйтмәде аңа. Җан тынычлыгы һәм бәхет төшенчәләре аның өчен бер медальнең ике ягы кебек аерылгысыз иде. Танышып берничә ай үтүгә, Зәбир өйләнешергә тәкъдим ясагач, ул беркайчан да, беркемгә дә кияүгә чыкмаячагын әйтте. Зәбиргә кадәр дә, аннан соң да күпме ир-егетләр шушы саллы күсәк белән аның бусагасыннан кире куылдылар. Әмма Зәбир чигенә торганнардан булып чыкмады. Нинди генә бәйрәм булмасын, туган көн булмасын, ул Фирдәүсәне ничек тә җаен туры китереп очрата, котлый, чәчәген бирә, концерт-спектакльләргә дә чакыра. Фирдәүсә аңа баштарак ризасызлык та белдереп азапланган иде. Зәбир болай диде:
– Мин сездән берни дә таләп итмим, комачауламыйм. Күрергә, онытканда бер телефоннан сөйләшергә рөхсәт итсәгез, мин бик тә рәхмәтле булыр идем. Мин сезне яратам бугай, бүтән сезнең кебек якын иткән кешем юк. Әгәр сез кемне дә булса тапсагыз, күзегездән югалырмын…
Менә хәзер театрга чакыра.
– Зинһар, кичерегез, Зәбир. Бу араларда минем вакытым булмаячак, – диде Фирдәүсә.
Кат-кат гафу үтенгәч, Зәбир акрын гына китеп барды. Озын гәүдәсе бераз бөкрәйгән, чал керә башлаган чәчләрен җил тузгыта. Бик нык рәнҗеп киткән шикелле тоелды ул Фирдәүсәгә. Инде шактый ерагайгач, Зәбир, туктап, артына борылды, ап-ак тешләрен күрсәтеп елмайды да кул болгады. Фирдәүсә дә аңа кул болгап җавап бирде һәм әле генә килеп туктаган автобусның эченә үтте.

3

Ул Газизҗанны, чыннан да, чиратның иң азагында басып торган хәлдә тапты. Фирдәүсәне күргәч, ул күп еллар элек аерылган кешесе белән очрашкандай катып калды, ни елмаерга, ни дәшәргә белмәде.
– Мин эшемә шылтыраттым… Сиңа ярдәм кирәк булыр, дип килдем…
Газизҗан һаман бер сүз дә әйтә алмады. Ул бит инде Фирдәүсә белән мәңгегә хушлашкан иде. Бу хушлашу аның өчен коточкыч кыен, газаплы булды. Чөнки Фирдәүсә җир йөзендә Газизҗанның эч серен алып калган бердәнбер кеше иде. Һәм менә ул биредә!
– Нишләп килдең?
– Сиңа иптәшкә…
Газизҗан рәхмәт әйтмәкче булды, әмма әйтә алмады. Фирдәүсә әле бер, әле икенче ишеккә сугылды, кая керергә кирәклеген ачыклады һәм эченнән үзен туктаусыз битәрләде. Гомерен куркыныч астына куеп, үзен коткарган кешене алдарга тиеш түгел иде ул! Хәсрәтле бәгырь авазын, яралы җанын ачып биргән кешене алдарга тиеш түгел иде ул!
Врачка чират төштән соң гына җитте. Газизҗанга ятарга диделәр. Киемнәрен саклау урынына куеп, аны палатага урнаштыргач, Фирдәүсә врачны күреп, һәммәсен дә җентекләп сораштырды. Ул, Газизҗанның авыруы ашказаны асты бизендә булырга тиеш, тикшерербез, дәваларбыз, диде.
Арып-талып кайтса да, Фирдәүсәне бүген дә йокы алмады. Уйлары әле Газизҗанга, әле Зәбиргә йөгерде. Зәбир алдында гаепле иде ул, чөнки аны: «Мәңгегә кияүгә чыкмаячакмын», – дип алдады. Гаилә кору уен Фирдәүсә беркайчан да ташламады. Ә теге әйтелгән сүзләр ялган булса да, аларның ике җитди сәбәбе бар иде. Беренчедән, Зәбир инде бер мәртәбә өйләнеп аерылышкан. Фирдәүсәгә килгәндә исә, ул бүген дә гыйффәтле кыз, ирләр каршында үзен күкнең җиденче катындагы изге алиһә шикелле сизә. Үзеңне шундый югарылыкта тою искиткеч рәхәт, ләззәтле һәм горурлык хисе уята, теләсә кемнең йөзенә туры карау хокукы бирә иде. Икенчесе – Зәбирнең дүрт яшькә аңардан кечерәк булуы. Менә шушы ике сыйфат, Зәбирнең башка якларын хуплаган хәлдә дә, бизмән тәлинкәсен һич тә аның файдасына бастыра алмый. Әлбәттә, моны Фирдәүсә ачыктан-ачык әйтергә теләмәде. Ул чакта аның каршылыгын җиңү өчен мең төрле сәбәп табып, Зәбирнең ныклы һөҗүмгә күчүе дә бар ич. Ә инде «Мәңге кияүгә чыкмыйм!» диюе белән ул үзен баш итеп калдыра, аяк астында бөтерелүче ирләрне – Зәбирен дә, башкаларын да кертеп – үзеннән чигендерә, теләсә, артык якын китермичә янында йөртә. Ул аларның һәрберсенең кешелек сыйфатларын барлап, үзенекеләр белән чагыштырып карады һәм үзендә бик зур өстенлекләр күрде. Илле сумлык әйберне йөз сумга алучының оттыруы котылгысыз түгелмени? Алар аның белән тиңләшә алмагач, гаиләдә нинди тигезлек, уртак бәхет булырга мөмкин?! Фирдәүсә һәрвакыт зиһене белән күңелендәге әнә шул сизгер бизмәннең хөкеменнән чыгып гамәл кылды.
Фирдәүсә ике көн саен, кайнар ризык пешереп, яшелчә салатлары әзерләп, җимеш сулары кайнатып, больницага килде, врач белән сөйләшеп, дефицит дарулар тапты. Ул килгән саен, Газизҗанның күзләре дымланды, һәм ул гел бер сүзне кабатлады:
– И Фирдәүсәкәем, синең бу игелекләреңне мин ничекләр генә кайтарырмын икән соң?!
Алай дигән саен, Фирдәүсә аны яратып кына тиргәде:
– Ничек оялмыйча шуны әйтә аласың, Газизҗан?! Кешенең кешегә мондый ярдәме дә тимәсә, ничек була ди ул?!
Шулай итеп, аларның икесен бергә бәйләгән яңа тормыш башланды.
Газизҗанны больницага салганның унынчы көнендә Фирдәүсә аның яныннан кайтып керде дә, ашап та тормастан, мендәр салып, диванга ятты. «Әллә арый башладым инде, Ходаем!» – дип уйлап куйды ул. Аның тормышы гомер буе сәгать кебек төгәл барды, иртән торды, ашады, эшкә китте, кич кайтты, аруның ни икәнен белмәде. Хәзер Газизҗанга тәмледән-тәмле, төрледән-төрле әйберләр хәстәрли, аларны алып барып ашата, врачлары, өлкән медсестрасы белән киңәшә, дарулар юллый, кыскасы, яшәүнең элеккеге тыныч кына агышына күпмедер борылмалар-сырылмалар, ашыгу-кабаланулар килеп керде. Ләкин болар гына арытырга тиеш түгел югыйсә.
Кинәт телефон шылтырады. Тагын Нәфисә генә була күрмәсен инде, дип уйлады ул трубканы алганда.
– Әйе.
– Исәнмесез, – диде ир кеше тавышы.
– Исәнмесез.
Тавыш бераз Зәбирнекенә тартымрак булса да, аныкы түгел иде.
– Сез Фирдәүсәме?
– Әйе.
– Мин Зәбирнең әтисе. Аның фатирыннан. Малаемның сезгә тапшырасы әйбере бар иде…
Фирдәүсә берни дә аңлый алмады.
– Зәбир үзе кайда соң?
– Зәбир… – Шылтыратучы тамак кыргандай итте, шаулатып сулыш алды. – Зәбир… үлде бит…
Фирдәүсә кычкырып җибәрде:
– Сез ни сөйлисез?!
Җавап урынына сорау ишетелде:
– Килә аласызмы соң?
Фирдәүсәнең башы берни эшләмәс булды.
– Без бит… мин бит әле аны беркөн генә күрдем!
Шактый озак тынлыктан соң Зәбирнең әтисе:
– Кичә җирләдек, – диде.
– Ни булды соң?
– Ни булсын инде хәзер. Инфаркт…
– Мин хәзер барып җитәм! – диде Фирдәүсә.
Трубканы куйгач, ул лапылдап диванга капланды һәм тавышсыз гына үксергә кереште, бөтенесен читкә куарга теләсә дә, Зәбирнең автобус тукталышында нәүмизләнеп китеп баруы, гөнаһсыз елмаеп кул болгавы күз алдыннан һич кенә дә җуелмады…
Зәбирнең иске стильдә эшләнгән бер бүлмәле кечкенә фатирына килеп кергәч, ул аның ни өчен үзен беркайчан да бирегә чакырмавын аңлады. Зәбирнең үз фатирын һәр елны әйбәтләп ремонтлап, буяп, обойлап торуын Фирдәүсә белә иде. Тик ниләр генә кыландырсаң да, әллә нинди асылташлар белән нәкышләсәң дә, бер бүлмә бер бүлмә ич инде ул! Зәбирнең әтисе төз-мәһабәт гәүдәле, көмештәй чал чәчле бер абзый булып чыкты. Аның терекөмештәй тере коңгырт күзләрендә, шома мөлаем йөзендә борчылу катыш сабырлык чагыла иде. Ул, ашыгып килеп, Фирдәүсә белән ике куллап күреште.
– Рәхим итегез, түргә узыгыз, аяк киемегезне салмагыз, үзем дә туфлидән йөрим, – диде ул, шул арада Әмирҗан исемле икәнлеген әйтеп, үзе белән таныштырып та алды.
Бүлмәнең ике стенасы идәннән түшәмгә кадәр китаплар белән шыплап тулган иде.
– Әйдәгез, чәй эчеп алыйк, – диде Әмирҗан, кухняга күрсәтеп.
– Рәхмәт, мин кузгалдым гына.
Фирдәүсә китап киштәләре уртасында шакмаклап калдырылган урындагы калын-калын папкаларга, кечкенә язу машинкасына бармаклары белән кагылып-кагылып алды.
– Биредә докторлык диссертациясе материаллары. Быел ял алгач эшләп бетерәм, дигән иде. Язмыш ялның мәңгелеген әзерләгән икән…
– Аның миңа «авырыйм» дигәне булмады. Бер мәртәбә дә…
– Сезне борчыйсы килмәгәндер. – Әмирҗан, авыр сулап сулыш алгач, бераз тын торды. – Өченче ел беренче инфаркт аударган иде аны. Бик тиз аякка басты, хәлен әйбәт, диделәр. Без дә үткәндер дип йөрдек, артык борчылмадык. Эчми, тартмый, тәртипле яши, кабатланмас, дип уйладык. Инфаркт – мәкерле авыру бит ул. Берни сиздермичә көтеп торып, китереп суга. Эштән кайтканда урамда егылган. Тәүлек ярым дигәндә аңына килә алмыйча үлде. – Әмирҗан теләр-теләмәс кенә сөйләде, Фирдәүсә аның сүзләрен йотып барды, үзе акрын гына бүлмә буйлап атлады, һәр әйберне күзеннән үткәрде, кайберләрен сыйпап-сыйпап узды. – Ичмасам баласы калмады… Аңа охшатып карарга… Бик ярата идек без аны. Биш бала тәрбияләп үстердек. Арада иң игелеклесе, тырышы, басынкысы Зәбир булды. Без икебез дә – укытучылар, барысына да нәкъ педагогика фәне кушканча тәрбия бирдек, ә бишесе биш төрле. Без аңлап бетермәгән нәрсәләр бик күп әле адәм баласында… – Әмирҗан тынып калды.
– Кайда җирләдегез соң? – дип сорады Фирдәүсә.
– Үзебезгә алып кайттык. Яшел Үзәнгә…
– Белмәдем, барган булыр идем…
– Сезне ничә еллар теленнән төшермәде ул. Алып кайтып күрсәт әле, дигәч, без дуслар гына, алай ук якын мөнәсәбәттә түгел, дия иде. Шулай булгач, сезне борчырга кыенсындык. Бик тә күрәсебез килә иде үзегезне…
– Аның бит фәндә билгеле урыны, исеме бар. Зуррак фатир бирмәгәннәр…
– Йөрмәде, эштән бүтәнне белмәде. Мин әйткәч, гариза бирдем, дигән иде. Ун ел чамасы бугай инде аңа. Белмим, бирүе хактырмы. Әнә ике костюм-чалбары, ике пальто, бер курткасы, өч күлмәге бар. Ә үзе беркайчан да җыерылган, тапланган кием кимәде. Ерып йөргесез пычрактан кайтып керер, аяк киеме, чалбарлары чип-чиста булыр иде. Гомере буе кешеләргә кыенлык китерүдән курыкты…
Фирдәүсә сумкасыннан тартмалы конфет алып Әмирҗанга бирде.
– Кайткач, апа белән бергәләп чәй эчәрсез.
– Рәхмәт инде, мәшәкатьләнмәскә идегез…
Әмирҗан, бер-берсенә куелган папкаларның иң өстәгесен алып, бавын чиште, зур гына зәңгәр конвертны Фирдәүсәгә сузды. Ул ачык, эче кәгазьләр белән тутырылган, ә тышына түбәндәге сүзләр язылган иде: «Кем кулына эләксә дә, бу конверттагы хатларны, зинһар өчен, Фирдәүсәгә тапшыра күрегез. Зәбир». Әлеге сүзләр шактый төссезләнгән, димәк, ул күптән язылган булырга тиеш. Конвертны сумкасына салгач, Фирдәүсә китәргә әзерләнде.
– Мин машина белән. Бәлкем, сезне илтеп куяргадыр?
– Рәхмәт, хушыгыз.
Урамга чыккач, Фирдәүсә җан-фәрман өенә ашыкты, сумкадагы конверттан бөркелгән кайнарлык аның бәгырен көйдерде. Зәбирне һичкайчан бернигә өметләндермәсә дә, биш ел буе аңа исәп тотып яшәвен ул белмәде түгел, белде. Димәк, аның, яшәү мәгънәсе булган эшен төгәлли алмыйча, япа-ялгыз бу дөньядан китеп баруында Фирдәүсәнең дә күпмедер гаебе бар. Ул, иелеп тә тормыйча, туфлиләрен аягыннан селтәп кенә болгады да, өстәл янына килеп, конвертны шунда бушатты һәм ашыга-ашыга укырга кереште. Бу хатларның һәркайсы Фирдәүсәгә аталган һәм барысы да «җавап бирмәсәгез дә була» дигән сүзләр белән башлана иде. Фирдәүсә шул хатлар дөньясына чумды…
«…Бүген тагын сезнең белән сөйләшеп утырасым килә. Әнә сезнең серле күзләрегез миңа карап елмая. Язудан туктап, мин дә сезнең күзләрегезгә төбәләм һәм ирексездән елмаям, сез дәшмисез, мин дә берни әйтмим, ә шулай да йомшак, саф тавышыгызны ишетәм…»
«…Бу хатымны инфаркттан соң язам. Җиңдем бугай. Үлем куркыта икән. Дөньядан китү ул кадәр куркыныч түгел, уйлаган уйларыңны тормышка ашыра алмыйча китү аяныч…»
«…Мин Яшел Үзәндә бакчабызда йөрдем. Кояшка, агачларга, чәчәкләргә, кошларга сезнең исем белән дәштем, аларны сезнең куллар белән иркәләдем. Сез генә исән-сау булыгыз. Ничек ләззәтле дә, газаплы да бу көтү. Мин сезне үпкәләткәнмендер дә, күпмедер вакыттан бергә булырбыз шикелле тоела…»
«…Ник сезне яраттым икән? Белмим. Янымда үзләре акыллы, үзләре яшь, үзләре бай, үзләре чибәр кызлар бөтерелә. Кайберләре өчен кемнәрдер тәкъдим ясый, өйләнешергә кодалый. Ә күңелемне сездән аерып ала алмыйм. Юк, ялгыш яздым, аерылырга теләмим! Шуңа күрә сезнең кебек кистереп җавап бирәм: «Мин өйләнмәячәкмен!» Нигә икәнен әйтимме? Хатын-кызлар бездән курка. Мин тормышта исем-акылым китмәле бер әйбер күзәтәм: хатын-кызларның ирләргә каршы, ирләрнең хатын-кызларга каршы бәрелешүе бара. Валлаһи! Табигать тарафыннан бер-берсен яратырга, үзара аерылгысыз итеп яратылган ике төр бер-берсеннән аерыла бара! Бу бит – табигатькә каршы чыгу. Ә моның азагы һәлакәт белән генә бетә…»
«…Әгәр киләчәктә без мәңге бергә булсак, бу хатларны сезгә тапшырырга кирәк түгелме икән, дигән уйга килдем әле. Алар безнең рәсми тора башлавыбызга кадәр күп еллар алдан минем сезнең белән яшәвемне раслаучы дәлил ләбаса! Кызык булыр иде сезгә аларны укуы… Бәлкем, кыюлыгым җитсә, тотармын да хәзер үк тапшырырмын мин аларны. Юк, моны һич тә эшләргә ярамый, ул чакта сез миннән «бу исәр икән» дип көлүегез, ул гына да түгел, бөтенләй йөз чөерүегез ихтимал…»
Хатларны ул төне буе укыды, берсен башлады, икенчесен ташлады, ашау-эчүен онытты, йокысы качты. Өстәл өсте, сервант аллары, диван-урындыклар хатлар белән тулды. Алар, Зәбир тавышы белән сөйләп, аның тынычлыгын алдылар. Зәбирнең берничә генә көн элек язган иң соңгы хаты да килеп чыкты…
«…Хәтерлисезме автобус тукталышында очрашуыбызны? Сез, авылдашымны больницага озаттым, дидегез. Беләсезме, шуннан соң миңа нидер булды. Көне буе студентларга лекцияләр укыйм, кабаланып кайтам да диссертациямә тотынам. Фикерләрем язгы ташу бозлары кебек бер-берсен ашыктыра-куалый агыла… Минем беркайчан да бу кадәр эшләгәнем юк иде. Дүрт-биш көн эчендә мин ике айлык эшемне тәгәрәттем дә ташладым. Рәхмәт сезгә! Бу яз миңа бәрәкәте белән килер, ахрысы…»
Тагын мәхәббәт хисләре…
Биш ел буе Зәбир, суга батучы ярдәм сорагандай, аңа ялварган, илергән. Фирдәүсә аңардан йөз чөерде. Югыйсә ул бит Зәбирне теләде, аны ошатты, аңа тартылды… Фирдәүсә сәгатенә карады. Иртәнге алты тулып кына килә иде әле. Ул Зәбирнең телефонын җыйды. Әтисе шунда ук трубканы алды:
– Әйе.
– Хәерле иртә, Әмирҗан абый, – диде Фирдәүсә. – Иртүк борчуым өчен гафу итегез. Сез дә минем кебек үк йокламагансыздыр дип уйлыйм…
Әмирҗанның өзгәләнгән тавышы ишетелде:
– Нинди йокы ди ул!
– Минем аның каберен күрәсем килә.
– Сигезләрдә кузгалырмын дип торам. Әгәр теләсәгез, рәхим итегез.
– Бүген бит – ял көне. Мин сезнең белән китәм алайса.
– Адресыгызны бирсәгез, кереп алырмын.
Фирдәүсә аңа адресын әйтте. Күчтәнәчкә нәрсәдер пешерергә аның вакыты да, хәле дә юк иде. Ул базардан өчпочмаклар, конфетлар алу белән канәгатьләнде.
Зәбирнең әнисе юка гәүдәле, сак кына хәрәкәтләнүчән, гел дымланып торучы күзле апа иде. Ул Фирдәүсәне күрү белән кочып алды, күкрәгенә кысып, аркасыннан сөйде, бернинди тавыш-тын чыгармыйча елады. Зәбирнең кабере бүген генә җирләнгән кебек венокларга, чәчәкләргә күмелгән иде. Эшләгән урыныннан бер автобус тулы халык килгән, Зәбир рәсеме уелган кара мәрмәр кабер ташы да – алар истәлеге…
Зираттан кайткач, Мәдинә апа белән Фирдәүсә өстәл әзерләп, өчпочмакларны кайнарлап табынга куйгач, тәмләп чәй эчәргә керештеләр.
– Карт, сизәсеңме? – дип сорады.
– Сизмәгән кая! – дип җавап бирде тегесе. – Таныш өчпочмак, таныш тәм…
– Әллә ят тәм бармы? – диде Фирдәүсә, борчылып.
– Ят тәм түгел, таныш тәм, – диде Мәдинә апа, елмаеп. – Сез пешергән өчпочмакларны күп мәртәбәләр алып кайтты бит безгә Зәбиребез. Мактый-мактый ашый идек…
Фирдәүсә, ни әйтергә белмичә, капкан ризыгын чәйнәүдән туктап калды. Аның беркайчан да Зәбир артыннан өчпочмак җибәргәне юк иде. Ул арада Әмирҗан абый сүзгә кушылды:
– Безнең рәхмәтләрне җиткерә идеме ул сезгә?
– Әйе-әйе, – диде Фирдәүсә, көч-хәл белән телен әйләндереп.
– Безнең сыерны бетергәнебезгә бер генә ел әле. Кайткан саен, Зәбир сезгә дип каймак алып китә, Фирдәүсә бик яратты, рәхмәтләр укыды, дия торган иде.
– Әйе шул, каймагыгызның тәме әле дә телемдә.
Бусы хак, Фирдәүсәнең каймакны чыннан да мактый-мактый ашаганы булды. Ул чакта алар якынаебрак киткәннәр, Зәбир, әниләр җибәрде дип, каймак алып килгән, бергәләп чәй эчкәннәр иде… Аның бөтен барлыгын авыр кичерешләр торган саен ныграк басты. Үзенең бу изге җаннар каршында утырырга хакы юклыгын аңлап, ул кайтырга кузгалды. Әмирҗан абый электричкага озатып куярга теләсә дә, ул катгый төстә баш тартты, кырыгын үткәргәндә, минем исемнән өләшерсез, дип, хәерлек акча бирде.
– Булдыра алсагыз, килгәләгез, – диде Мәдинә апа. – Безнең өчен сез кызыбыз кебек якын бит инде…
Алар капка төбендә елашып озатып калдылар. Фирдәүсә башын аска игән хәлдә үзенең миһербансыз дөньясына ашыкты… Зәбир аны яраткан. Ә Фирдәүсәнең кеме бар соң? Юк бит. Үзен тәрбияләгән, саклаган, бер генә мәртәбә бирелә торган гомер елгасы тормыш ярлары уртасыннан тын гына аккан да аккан. Яраткан кеше дә юк, балалар да юк… Кеше болай китәргә тиеш түгелдер лә җир йөзеннән. Анысы да ерак йөрми бит инде хәзер…

4

Газизҗанның хәле күзгә күренеп яхшырды, авыртулар-сызланулар бетте диярлек. Соңгы анализларны, рентген сурәтләрен тикшереп, врачлар хәлнең яхшыруы дарулар тәэсирендә туган вакытлы күренеш, операциясез мөмкин түгел, дигән нәтиҗәгә килделәр. Газизҗанның ризалыгы белән аны алдагы атнага операциягә әзерләргә керештеләр. Һәр көнне система куйдылар, йөрәген яздырдылар, үпкә-бавырларын, бөерләрен, ашказанын тикшерделәр. Ялдан соң операция ясаячак хирург аның белән тагын бик озак сөйләште, эчләрен баскалап карады. Элек үткәргән авырулары хакында җентекләп сорашты.
Бу сөйләшүдән соң ике көн вакыт үтте. Йөрәген кабат яздырдылар, Газизҗан электрокардиограмма нәтиҗәләре белән тагын терапевтта булды. Икенче көнне көндез ашамаска куштылар. Кичен яшь кенә шәфкать туташы аны клизма куярга чакырды. Газизҗан баш тартты. Кыз дежур врачка йөгерде. Врач кереп, иртәгә операциягә икәнен аңлатты, тиргәде, аннары үгетләде, хезмәткә яраксызлык кәгазе дә бирмичә куып кайтарабыз, дип куркытты, әмма Газизҗан нык торды. Икенче көнне аның янына дулкынланган хирург иртүк үзе керде. Газизҗан операциядән катгый рәвештә баш тартты. Хирургның, әгәр операция ясалмаса, авыруыгыз тагын да азарга, ракка әверелергә мөмкин дип кисәтүләре дә Газизҗанны сындыра алмады. Бер сәгать үттеме-юкмы, борчылып Фирдәүсә дә килеп җитте.
– Башта риза идең бит. Ни булды? – дип төпченде ул.
– Бераз йөреп карыйм әле.
– Ул-бу булыр, дип куркасыңмыни?
Газизҗан көлемсерәгәндәй итеп куйды.
– Нәрсәдән куркыйм мин? Тумасаң, үлем дә булмас иде. Тугач, мәҗбүри инде ул. Мин аңа әзер…
Фирдәүсә аның бу сүзләренең хаклыгына ышанды. Газизҗанның больницага килгәндә дә, дәваланган чорда да, менә хәзер дә күзләрендәге ирләрчә сабырлыкка, үз-үзенә ышануына, салмак хәрәкәтләренә сокланып туймады ул.
– Әллә бик сагындыңмы?
– Һи, Фирдәүсә! Кемне сагыныйм соң мин анда?..
– Нишләп кире уйладың соң?
– Мужыт болай үтәр…
– Үтмәячәк, ди бит хирургың.
– Үтмәсә, күз күрер…
Шул ук көнне төштән соң аны больницадан чыгардылар. Сәгать өчләрдә ул Фирдәүсә белән бергә чатнап торган кояшлы урамга аяк басты. Алар иң элек район үзәгенә иртәгә иртән китүче автобуска билет алдылар. Газизҗанга бүген кунудан башка чара калмады. Кайтып ашап-эчкәннән соң, Фирдәүсә аны «Сәламәтлек комплексы»на алып китте. Газизҗан парлана-парлана өч сәгать буе мунча керде, дөньяга яңа тугандай чистарынып, җиңеләеп чыкты. Фирдәүсә аны табын әзерләп көтеп тора иде. Ашыкмыйча-кабаланмыйча тәмләп кенә ашый-эчә башладылар.
– Мин сиңа нинди генә рәхмәтләр әйтсәм дә аз инде, – диде Газизҗан, үзенең тойгыларын ничек белдерергә белмичә. – Алган даруларың өчен, соңрак булса да, акча салырмын…
– Салырсың, әгәр мине рәнҗетергә теләсәң, – диде Фирдәүсә ничектер төксе генә.
– Мин бит сиңа беркем түгел.
– Ялгышасың, Газизҗан. Хәзер инде син миңа бу дөньяда иң якын кеше.
Газизҗан бу сүзләрнең шаярып кына әйтелгәнме-юкмы икәнен белү өчен аның күзләренә туп-туры карады. Фирдәүсә бик җитди иде.
– Син бит бик зур әйбер әйттең. Ничек инде алай?..
– Терелүеңне шулкадәр нык теләдем мин синең… Үзем биредә торсам да, җаным гел синең белән булды. Ай, ничек тырыштым сине терелтергә! Ә хәзер иң кадерле бердәнбер кешемә әверелдең.
Озак утырдылар алар. Фирдәүсә Газизҗанга беренче көндәге кебек зал ягына урын җәйде, ул кереп яткач, өстәлләрне җыештырды. Газизҗанны йокы алмады, аның йөрәге нәрсәгәдер ашкынды, ул Фирдәүсәнең һәр адымын тыңлап ятты. Әнә ул ваннада коенып чыкты, утны сүндерде, үз ягына урын җәеп ятты. Газизҗан йөрәгенең ник ашкынуын аңлады: ул аңа тартыла, Фирдәүсә аны көтәдер кебек иде. Ул берни уйламады, инде күптән сөйләшенгән, хәл ителгәндәй, аның бүлмәсенә атлады. Ишек яңагына сөялде дә:
– Фирдәүсә, мин ялгызым ята алмыйм, – дип пышылдады.
Фирдәүсә бер сүз дә дәшмәде. Газизҗан тагын беркадәр басып торды да аның караваты янына килде, акрын гына одеялын күтәреп, янәшә ятты, аны кочагына алды һәм Фирдәүсәнең җиңелчә генә калтыранучы гәүдәсеннән уттай кайнарлык бәрелүен тойды. Бу кайнарлык аны ялкынга чорнап әллә кая атты… Газизҗан аның тәүге мәртәбә ир кеше белән булуын аңлады… Фирдәүсә гомере буе җаны-тәне белән теләгән нәрсәнең ни икәнен татыды, күпме генә тырышса да, кичерешләрен тыя алмыйча ыңгырашты, ләкин бу – авыртудан гына ыңгырашу түгел иде; ул елады, әмма бу – кайнар ләззәт дулкыныннан бәреп чыккан күз яшьләре иде… Ул хатын-кыз үз гомерендә бер генә мәртәбә тәвәккәлли ала торган коточкыч җаваплы адымга тәвәккәлләде, бу адым аның өчен тормышка якынаюга таба ясалган тантаналы гамәл иде…
Алар төне буе йокламадылар.
Фирдәүсәнең иртән бөтен тәненә күрелмәгән көч-куәт иңеп торды, ә күңеле шатлыктан каядыр талпына, очына иде, аның беркайчан да мондый илаһи халәт кичергәне юк иде. Юынып, киенеп алгач ашарга утырдылар, әмма яңа танышкан кыз белән егет кебек, бер-берсенә карарга кыймадылар.
– Син миңа ачуланмыйсыңмы? – диде Газизҗан.
– Мин сиңа рәхмәт кенә укыйм, – диде Фирдәүсә.
– Син нигә кияүгә чыкмадың?
– Белмим… бәлкем, мин үземне син күргән газаплардан йолып калганмындыр…
– Без нигә элегрәк очрашмадык икән?
– Язмыш шулай кушкандыр…
– Ничек кинәт кенә синең кадерле кешеңә әверелдем икән соң мин?
– Үзем дә белмим… Син тормышыңны сөйләгәч, миңа әллә ни булды…
– Миңа да…
– Димәк, язмыш безне юкка гына очраштырмаган, – дип нәтиҗә ясады Фирдәүсә. Аннары өстәл аша үрелеп, Газизҗанның кулын тотты. – Күзләремә кара әле. Әнә шулай… Хәзер әйтәчәк сүзләремнең ни дәрәҗәдә ихлас икәнлеген син күзләремнән күрергә тиеш. Ә әйтәсе нәрсәм шул: син бу фатирга үз йортыңа кайткан кебек килеп урнаша аласың. Мәңгегә. – Фирдәүсә кулына ипи тотты. – Ипи белән ант итәм! Аңла: сиңа һич тә тагылырга теләмим. Ирем бул, димим. Әгәр җаның тынычлык таба алса – яшә, бер бүлмә үзеңә…
Аның сүзләре Газизҗанның башына барып җитә алмады, алар шатлыклы да, куркыныч та, өметле дә, өметсез дә иде. Әйтерсең лә Газизҗан ниндидер әкият тыңлый һәм шул әкияттәге мең үлемне кичеп бәхетен тапкан төп каһарманга әверелеп бара… Әмма тормышта чынга ашкан бер генә әкият тә юк. Шуңа күрә аның мие, күпме генә тырышса да, әле генә ишеткәннәрне чынбарлык буларак кабул итә алмады. Фирдәүсә аның эчке халәтен үтәли күреп торды.
– Мин сине бернигә дә мәҗбүриләмим, – диде ул, өстәп. – Казан ошамаса, кайтып китә аласың. Ял ит, сәламәтлегеңне ныгыт.
Газизҗан, акрын гына торып, аның янына килде һәм, ике битеннән йомшак кына учлары белән тотып, иреннәреннән кат-кат үпте.
– Рәхмәт, Фирдәүсә… – Күзләренең дымлануын күрсәтмәс өчен, ул читкә борылды.
Ашап, җыенып, инде фатирдан чыгып китәбез дигәндә, Газизҗан тукталды да:
– Ә мин тотам да киләм бит, Фирдәүсә. Валлаһи киләм!
– Ныклап уйла, Газизҗан. Минем фикерем үзгәрмәс.
Алар автовокзалга нәкъ вакытына килеп җиттеләр. Автобуска утырту башлангач, өч-дүрт кенә адым читкәрәк баскан килеш кул биреп саубуллаштылар.
– Фирдәүсә, быел Сабантуйга кайт әле. Шунда ныклап сөйләшер идек.
– Вәгъдә бирә алмыйм. Хәзерге дөнья әллә нинди бит…
– Ә син вәгъдә биреп торма. Кайт кына.
– Тырышырмын, – диде Фирдәүсә, елмаеп.
Газизҗан автобуска утыргач, Фирдәүсә тагын аның тәрәзә аша өзелеп караучы күз карашына тап булды. Ләкин ул хәзер кызганыч түгел, иреннәренә моңсу елмаю эленгән иде… Икесе дә бер-берсенә кул болгадылар – аерылдылар…

5

Газизҗан сәер хәл кичерде, үзен үзе аңламады. Казанны чыкканчы ул, күзләре ачык булса да, берни дә күрмәде. Йортлар, урамнар, бакчалар, аллы-гөлле язулар – бөтенесе аңа төрле яклап җил кебек ышкылып артка йөгерделәр, әмма ул аларны күрмәде. Күңеле нишләптер моңа кадәр беркайчан ашкынмаганча ашкынды, йөрәге ярсыганнан-ярсый барды. Уйлары Фирдәүсәдә, ул әйткән, икесенең дә тормышын астын өскә китерерлек сүзләрдә иде. Аның ничә көннәр буе больницага килеп йөрүләрен, кыйммәтле дарулар ташуларын, врачлар белән гел сөйләшеп торуларын һәм бергә кунуларын ул бер-бер артлы күз алдыннан үткәрде. Әйе, алар бу дөньяда икесе бергә булырга тиеш, бер-берсе өчен яратылганнардыр. Язмыш нишләп шаярган соң? Ник башта ук якынайтмаган да ник башта ук бергә кушмаган? Соң булса да уң булсын, хәзер Газизҗан ничә еллар күтәреп йөргән хурлыктан котылачак. Ир кеше ич ул. Бәлкем, операция дә ясатыр, җиңелрәк эше дә табылыр. Ә авылда калса, пенсиягә барып җитә алмаячак ул.
Казаннан чыккач, автобус бүтән дөньяга килеп керде, һәм Газизҗан, тәрәзәдән чыгып китәрдәй булып, шунда төбәлде. Астан күтәрелүче аксыл пар ерактагы яшел уҗымнарны, күкшелләнеп торучы тауларны, урманнарны шатлык бөркүче кояш нурларыннан яшерергә азаплана… Кар астыннан каралып чыккан басулар өрфиядәй ак челтәрле бишектә тирбәлгән сабый бала кебек изрәп-җәелеп яталар. Алар әле уянмаган, аларның өсләрендә җылы, якты кояш, битләреннән йомшак язгы җил сыйпый, буразналарыннан күзләрне чагылдырып көмеш гөрләвекләр йөгерә. Газизҗан, бармак сыярлык кына шудырып, автобусның тәрәзә пыяласын ачты, һәм үтә дә сагындырган куе һава аны өтеп алды, күзләрен, колакларын томалады, бөтен таныш исләре-тәмнәре белән авыз-борынына тулып, бугазыннан алды… Газизҗанның күзләре, корбанын сизгән кыргый җәнлекнеке төсле хәтәр елтырап, алан-йолан сикерергә тотындылар, борын яфраклары дерелдәп киерелде. Мендәрендә таралып йоклап ятучы сабыйның сулышыннан нинди тәмле исләр килсә, җирнең шундый исләр белән укмашкан язгы сулышы Газизҗанның борынын рәхәт итеп кытыклады… Ул бу гүзәл манзараны больницаның кәфен төсле дүрт стенасына кадалып талчыккан күзләре белән бәбәкләре сызлаганчы суырды, озын юл буе бөтен барлыгы белән комсызлана-комсызлана йотып кайтты…
Кояш кызарып баеп килгәндә, Газизҗан автобустан төшеп калды. Ул әйберләрен үзләренә борылган басу юлына куйды һәм тирән итеп, бөтен күкрәген тутырып сулыш алды. Аннан челтерәп агып ятучы язгы суны сикереп кенә чыкты да үзе көз көне сөргән басуга кереп җиргә иелде. Кипшерә башлаган туфрак исеннән йөрәге тагын ашкынып тибәргә тотынды. Газизҗан уң кулының бармакларын балчыкка батырды, бер уч туфрак алып, аны бармаклары белән баскалады, ярмалану дәрәҗәсен чамалады, кире урынына салды, яңадан өстән генә сыпырып, корырагын алды, учында тоткан килеш яңагына терәде. Туфрак тегермән мөшкәсеннән аккан он кебек җылы, әнкәсенең кулы кебек йомшак иде. Ул үзенә бертөрле рәхәт җиңеләеп юлга чыкты һәм җәһәт-җәһәт авылга таба атлады. Менә бит ап-ак кар ятканда чыгып киткән иде, насыйп булгач, үз аяклары белән яз көне кайтып килә. Теге иске эскерт урынында көл өеме генә калган. Яндырганнар икән бичаракайны, әле күптән түгелдер, ыскырт ачы көек исе ерактан ук бәрелеп тора…
Аккүк күренүгә, Газизҗанның адымнары салмакланды, ахырда ул туктап калды, йөрәге тагын ярсып тибәргә кереште. Ни генә булмасын, бу аның туган авылы, тормышының агы да, күге дә шушында иде. Шушы Аккүк урамының кайнар туфрагында, бәбкә үләннәрендә тәгәрәп үсте, шунда гөрләвекләр ярды, инешендә чупырдады, аяк-кулларын чебиләтте, укыды, егет булды, өйләнде, макталды һәм сүгелде, дөньясын онытып көлде һәм ачы күз яшьләрен тамызды, булдыра алганча кешеләр өчен хәләл күкрәк көчен салды, кайнар тирен түкте. Бу авыл, бу җирләр күпмедер аныкы иде, шул ук вакытта үзе дә күпмедер авылныкы иде. Газизҗан киләчәктә кайда гына яшәсә дә, гомере тулаем диярлек шушында калачак иде… Ул, үзе дә сизмәстән, нишләптер зиратка атлады. Анда кар әле шактый иде. Тып-тын сагышта оеп утыручы наратлар, тирәкләр, усаклар, каеннар… Агачтан, тимердән ясалган чардуганнар, язулы кабер ташлары… Менә әнисенең кабере… Гади тимер рәшәткә, яшел буявы да уңып бетә язган. Аның уртасында ялгыз миләш. Янәшәдәге затлы рәшәткәләр, чардуганнар янында мескен инде. Исемен дә, туган-үлгән елын да дюралюминийга чокып үзе язган иде Газизҗан. Анысы да зур түгел, мунча тәрәзәсеннән кайтышрак кына. Ул авыр сулап куйды. Әллә ни рәхәт күрсәтә алмады инде ул әнисенә. Эчеп-тузып та борчымады, йорт-ихатаны да төзек тотты. Тик менә гаилә коргач, әнисенә тынгы бетте, Газизҗан уртада бәргәләнде. Һаҗәр артык чиста, артык пөхтә. Ә алар әнисе белән андый тәртипкә өйрәнмәгән, аларның аңа вакытлары юк иде. Элек крестьян ничек яшәгән – алар да шулай көн күрделәр, тузан-балчыктан бик курыкмадылар, гомер-гомергә бозауларны, бәрәннәрне өйдә тоттылар, сыерны өйгә алып кереп саудылар, бәрәннәрне өйдә имезделәр… Өйләнгәч, Һаҗәр таләбе белән Газизҗан мал өе салырга мәҗбүр булды, мунчаны да яңартты.
Кояшның агачлар арасыннан сыгылып керүче кызгылт нурлары Газизҗанның күңелендә аңлата алмый торган әллә нинди тойгылар уятты. Җаныңны картайтасың килсә, кояш баеганда зиратка бар икән. Әйтерсең лә фани дөнья белән бакый дөньяның кыл уртасында торасың. Тирә-юнеңдә бераз серле, шомлы тынлык, һәр агач төбеннән, һәр кабер ташы артыннан тавыш-тынсыз гына әрвахлар күтәрелер төсле. Инде әнисенең биредә йоклавына да уналты ел икән. Әнисе рәнҗеп киткәндер Газизҗанга. «Улым, мин сиңа бәхил», – дип әйтте әйтүен авырып яткан чагында. Тик аның күңелендә ни булганын каян беләсең? Бәлкем, ул Газизҗанның болай да талкынган җанын талкымыйм, агарган чәчләрен тагын да агартмыйм, дип кенә әйткәндер? Тыныч кына яши алмадылар шул. Дөрес, Һаҗәргә ул аның ризалыгы белән өйләнде. Әнисе баштан ук хуплады, уңган, диде, җитез, диде, алып кайт, улым, диде. Һаҗәр чыннан да шундый булды. Тик аларның әнисе белән бер яклары туры килмәде. Төгәлрәк әйткәндә, туры килде: аларның икесенең дә дары кебек дертләп кабына торган кызу холкы тормышны бозды да куйды. Һаҗәр әнисеннән, әнисе Һаҗәрдән зарлана, ә Газизҗан икесенең уртасында бәргәләнә. Аерым-аерым да, икесе белән бергә дә сөйләшеп, тиргәп карады – тынычлык урнашмады. Ахырда, ярты ел яшәгәч бугай, күпмедер тынычландыра алды ул аларны. Кышның бер салкын көнендә Газизҗанны басуга черемә чыгарырга куйдылар. Төшлеккә теше тешкә тимичә туңып кайтса, ашарга пешмәгән, Һаҗәр белән әнисе пыр тузып талашып яталар. Газизҗан суына башлаган самавырдан агызып чәй эчте – болар һаман талашалар. Базны ачты да акрын гына:
– Марш икегез дә базга! – диде.
Әнисе, аңа ялварулы күзләре белән карап:
– Улым… – дия башлаган иде, Газизҗан:
– Әнкәй, кушканны үтә! – дип, каты гына эндәшүгә, әнисе базга төшеп китте.
Һаҗәр исә:
– Син нишләмәкче буласың, оятсыз?! – дип чәпчи башлауга, Газизҗан аны кулыннан эләктереп, баз авызына тартты. Һаҗәр ничек төшеп киткәнен дә сизмәде. Базның авызын ябып, йөзле кадак белән кагып куйды. Һаҗәрнең дөнья күтәреп елаганы, янаганы ишетелде. Ул аңа колак салмады, киенде дә, өйне тыштан бикләп, эшкә китте. Кич тракторын куеп кайткач, баз капкачын ачты да:
– Әгәр тагын тавышлансагыз, көн дә шушы булачак, – диде һәм абзарга мал-туар карарга чыгып китте. Керсә, хәйран калды. Мичкә ягылган, әнисе бәрәңге тәкәсенә тыш җәя, Һаҗәр бәрәңге турап ята. Шул көннән соң алар майлаган кебек булганнар иде дә, малай тугач, тагын ызгыша башладылар.
Өй эче бала-чага белән тулса, талашка урын калмас, дип хыялланган Газизҗанның өмете акланмады. Ун түгел, ике бала да булмады. Һаҗәр нидер мәтәштердеме – шайтан белсен. Ул үзе дә бүтән бала дип кыстамады, чөнки яшәүнең киләчәге томанлы иде… Әнисе мәрхүмә үләр алдыннан гына әйтте: шушы бердәнбер малайларын да күкрәгем үсә дип юньләп имезмәгән икән Һаҗәр.
Газизҗан әнисенең каберенә караган килеш басып тора бирде. Базга салган өчен дә, башкасы өчен дә гаепле иде ул аның каршында. Әгәр әнисе исән булса, менә хәзер аңа беркем дә кирәк булмас, аның белән ул иске мунчада яшәргә дә бишкуллап риза булыр, аның өчен җанын ярып бирер, борыны белән боз, карыны белән кар ярыр иде…
Зираттан ул, башын күтәрмичә, бөкрәеп, куырылып чыкты. Шул хәлендә авыр адымнар белән кайтып кергәндә, җыелган суларның кайсын сикереп, кайсын чәчтереп аңа таба үрле-кырлы чабучы Иркә күренде. Газизҗан сумкасын куярга да өлгермәде, эт, ых-ых килеп, аның өстенә ыргылды, юеш борыны белән авырттырып, яңакларына төртте, арт аякларына баскан килеш туктаусыз сикерде, шатлыктан шыңшыды, әллә ничә мәртәбә хуҗасының битен ялады, юеш тәпиләре белән аның киемнәрен чылатып бетерде. Газизҗан Иркәне башыннан, сыртыннан сыпырды, аның йөрәгенең еш-еш тибүен ишетте, ыхылдаулы җылы сулышы колагына кергәч, тәннәре чемердәп китте, күзенә яшь тыгылды. Этнең шатлыгының иге-чиге юк иде. Сумкасыннан алып, Газизҗан аңа бер-бер артлы ике пәрәмәч каптырды. Әмма Иркә аларны яньчештергәләп йотты да тагын сикергәләргә, куанычыннан бәргәләнергә тотынды. Газизҗан сумкасын алып атларга керешкәч кенә, эт алга атлады, урам тутырып өрә-өрә, аның кайтканын хәбәр итте, күпмедер арадан кире борылып килде, өстенә сикерде, кулларын ялады, йөзен күрергә теләп, Газизҗанның күкрәгенә аяклары белән таянды. Җан бит, өзелеп көткән, юксынган бичара. Өстен пычратып бетерсә дә, Газизҗан ачуланып эндәшеп аның куанычына күләгә төшерәсе килмәде. «Ярар инде, ярар, күрдем инде көткәнеңне, йөрәгең ярыла бит», – дип сөйләнде ул, этне йомшак кына читкә этә-этә атлап.
Һаҗәр ишегалдында зур улакта башак болгатып маташа иде. Ул гәүдәсен турайтты, маңгаена төшкән чәчләрен кул сырты белән сыпыргач елмаеп:
– Кайттыңмыни, югалган кеше? – диде.
– Кайттым әле, – диде Газизҗан.
Ул кырык яшенә Газизҗан бүләк иткән алсу кофтасы белән тәненә сыланып биленең сыгылмалылыгын күрсәтеп торучы зәңгәр трико кигән иде. Башакка салган кайнар суның парыннан хатынының йөзе елтырап тора, чиядәй иреннәреннән, очкынланып янучы күзләреннән дәрт ташый.
– Чәчемне рәтләп кенә куй әле, – диде ул, аңа терәлердәй якын килеп.
Газизҗан аның тәненең кайнарлыгын тойды, тирләгән маңгаена ябышкан чәчләрен яулык астына керткәндә, хатынын умырып кочаклыйсы, үбәсе килде, әмма бу түгәрәк битләрне, бу елмаючы иреннәрне тагын башка берәүнең үбүе, бу нәфис гәүдәдәге ташып торган кайнар дәртнең тагын башка берәүгә бирелүе күз алдына килде, һәм соңгы вакытларда әле бер мәртәбә дә сиздермәгән эче чәнчешеп куйды, әле бая гына туган нигезенә якынайган саен күңелендә арта барган җылылык юып алгандай юкка чыкты.
– Дәваланып беттеңме инде? – Һаҗәр күз карашы белән аны баштанаяк капшады.
– Беттем, – диде Газизҗан теләр-теләмәс кенә.
Иркә, һаман тынычлана алмыйча, аларның әле берсенә, әле икенчесенә атылды, Газизҗанның өстенә үк сикерсә дә, Һаҗәрнең аякларына сырпаланудан узмады.
– Кит әле, ялагай, өсне пычратасың!
Һаҗәр ачуланып эндәшкәч, Иркә корсагы белән җиргә тия язып чүкте дә, «берүк, сукма» дигәндәй, артына борылып күзен кыса-кыса читкәрәк китте һәм, башын кыегайтып, аларның сүзен аңлагандай, әле берсенә, әле икенчесенә карады.
– Син киткәннән бирле сабыры бетте, – диде Һаҗәр, аңа ымлап. – Әле капка төбенә, әле авыл башына чыгып утыра, гел урын таба алмый. – Ул бераз гына тын торды. Күрәсең, Газизҗанның нидер әйтүен көтте. Ул дәшмәгәч сорап куйды: – Хәзер авыртмыймы инде?
– Әлегә авыртмый…
– Ни диделәр соң?
– Ни дисеннәр…
– Нәрсә булган соң?
– Ашказаны асты бизе шешкән…
Аларның сөйләшүе укытучы кара тактага акбур белән язып куйган сүзләр шикелле җансыз, салкын иде.
– Өйгә кер инде, ачыккансыңдыр. Анда кыздырылган бәрәңге суынмагандыр әле. Рафиска карарга кушкан идем.
Бусаганы атлап керүгә, аның борынына көек исе бәрелде. Газизҗан тиз генә барып газ плитәсен сүндерде дә өс-башын салып, утны яндырып җибәрде. Диванда Рафис, артын туңкайткан хәлдә, бер кайгысыз йоклап ята, бөтен өйне махмыр исе алган иде. Ут януга ул башын борды, күзләрен ачар-ачмас, аңа карап тора башлады.
– Нихәл? – диде Газизҗан малаена салкын гына. Рафис авыз эченнән нидер бүмбелдәде. – Нишләп бу вакытта йоклап ятасың?
– Кайчан туры килә инде…
– Эшкә йөрисеңме?
– Эш юк бит…
– Китапларың да күренми. Укырга керергә әзерләнмисеңмени?
– Соң… ул бит әле августта гына.
– Бүген апрель, иртәгә август. Сизми дә каласың.
Газизҗан түр тәрәзәне ачып җибәрде.
– Ә нәрсә хөрмәтенә эчәсең?
– Классташ малайлар Чаллыдан кайткан иде…
Шулчак Газизҗан бик нык ачыкканын һәм арыганлыгын сизде. Ул табаның көймәгәнрәк җирләреннән бәрәңге капкалады да, караватка менеп ятты. Башы мендәргә тиюгә йоклап та китте һәм сәгать төнге унбердә генә уянды.
– Мунча яңарткан идем. Юынасыңмы? – дип сорады Һаҗәр.
– Юынып кайтам, – диде Газизҗан.
– Киемнәрең дә, сөлге дә мунчада. Аркаңны ышкырга барыйммы?
– Кирәкми, – диде Газизҗан…