Көлми торган кеше (ахыры)

6

Икенче көнне иртүк, этен ияртеп, идарәгә дип барганда, аны колхоз председателе машинасы куып җитте.
– Сине дүрт күз белән көттек, – диде ул, күрешеп, хәл-әхвәл сорашкач. – Тракторыңа малай-шалай утыртасы килми иде. Кайчанрак эшкә чыга алырсың икән?
– Иртәгә үк, – диде Газизҗан.
– Ничек алай тиз? – Председательнең йөзе яктырып китте. – Син больничныйда түгелмени?
– Яптырам.
– Ябарлармы соң?
– Япмасалар да чыгам. Шушындый чакта өйдә утырсаң, гарьлегеңнән корып кибәрсең…
– Шәп тә кеше син, Газизҗан абый!..
Председатель аңа яратып карап торды да китеп барды. Идарә каршында Газизҗан Ильяс белән очрашты.
– Симереп, агарып беткәнсең син, – диде Ильяс, көлеп.
– Кулга мамыктан башка әйбер тоткан юк бит.
– Сәламәтлек ничек соң?
– Әйбәт кебек ул. Иртәгә эшкә чыгам.
– Ашыкмыйсыңмы икән?
Газизҗан, аның бу соравын игътибарсыз калдырып:
– Ә мин сиңа сәлам алып кайттым, – диде.
– Кемнән? – Ильяс шактый вакыт уйланып торды. – Андый кешем юк Казанда.
– Ә Фирдәүсә?
– Каян күрдең аны?!
– Күрдем инде…
– Астыртын икәнсең. Адресын минем хатыннан алгансыңдыр әле.
– Урамда очрады.
– Ничек соң аның хәлләре?
– Сөйләрмен әле, – диде Газизҗан, аның күңеленә кымырҗыткыч оеткы салып. – Минем трактор ничек?
– Исән-сау болай. Кабинасының йозагын гына каерып, ачкычларыңны алганнар. Ике йозак алыштырдым инде. – Ильяс аңа ачкыч бирде.
Газизҗан ярты көн чамасы больницада йөрде. Күпме генә үтенсә дә, врачлар больничныен япмады. Төштән соң ул мастерскойга кагылды. Кояш җәй уртасындагыдай кыздыра, чишмә буендагы чәчкә аткан таллык бал кортларының безелдәвеннән гөжләп тора иде. Механизаторлар белән күрешеп, сөйләшеп алганнан соң, Газизҗан тракторы янына барды. Аның кабинасын ачуга, Иркә сикереп менеп утырды, куанычыннан шыңшый-шыңшый, туктаусыз боргаланды, сикереп төшеп, аягына уралды. Тракторның свечалары алынган, ягулыгы да бак төбендә генә калган иде. Газизҗанның, аны бүген кабызып карап, эшләрлекме-түгелме икәнен беләсе килде. Ул, өенә кайтып, сарайда актарына торгач, свечалар тапты, кабызу аппаратына салу өчен, бер шешә бензин алды. Күп мәшәләнә торгач, трактор кабынды. Ул аны ике-өч кенә метр тарттырып карады да кабат урынына чигендереп сүндерде. Тракторның кабинасын бикләп маташканда, кызыл «Жигули»е белән Ильяс килеп туктады.
– Эшлиме?
– Эшли.
– Өеңә кагылган идем дә… Боз китеп ята анда. Әйдә, карап кайтабыз.
Алар авылны үттеләр дә Ыкның тау итәгенә терәлеп борылма ясый торган иң биек урынына килеп туктадылар. Иркә дә тынсыз кала язып машинаны куып җитте. Биредә бозлар туп-туры аларга таба агалар, асты ашалып беткән текә кызыл ярга килеп төртеләләр, бер-берсенә шартлап бәреләләр, ярылалар, челтәрләнгәннәре тәрәзә пыяласы кебек челтерәп ватылалар. Әнә өй урыны кадәр ап-ак боз, арттан китереп бәрүгә түзә алмыйча, урталай сынды, ярык турыннан кайнап болганчык су бәреп чыгуга, ул тагын берничә урыннан шатыр-шотыр ярылды, ташкынның куәтенә чыдый алмыйча, актарыла-актарыла алга кузгалды. Ачуташ төсле яшькелт боз бик кызу килеп китереп оруга, аның зур бер кисәге су өстеннән чыгып яртылаш басты һәм яшькелт боз өстенә авып ватылды, ул да булмады, камышлары тырпаеп утыручы калын күл бозы уртадан сындырып, җимереп кереп, бөтенесен аска батырды… Кайчакта бозлар матур гына тезелешеп агалар, ләкин бу озакка бармый, берәүләре ярга төртелә, икенчеләре аларга килеп сылана, бүәләләр, өелешәләр, шартлап сыналар, ватылалар, челтерәп коелалар, исәпсез-хисапсыз ерганаклардан, гөрләвекләрдән туктаусыз артучы суның куәтен берничек тә җиңә алмыйлар. Су ташкыны рәхимсез рәвештә бозларны җимерә, вата, тегермәндә тарткандай ваклый, очы-кырые күрелмәгән ераклыкларга агызып алып китә. Ә бит боз – шул ук су, аңа бу кадәр мәрхәмәтсезлек күрсәтү гадел түгел кебек. Чөнки су үзе сәгатьләп эри, ашала барган боздан барлыкка килә һәм кышын үзе дә тагын бозга әвереләчәк…
Боз китүе җирне яшәртергә ашкынулы куәте белән яз килүен искәртеп, күңелләрне канатландырса да, яшерен сагыш та алып килә. Анысы яшьрәк чакта бөтенләй булмый иде бит. Кайчан килеп чыкты соң әле ул? Быел сагышы күбрәк тә, ахрысы. Газизҗан авыр сулады. Ыкның салкын сулышыннан тәне калтыранып куйды.
– Туңдың, ахрысы, – диде Ильяс, аны култыклап машинага таба алып килде, капот өстенә кәстрүл белән итле бәрәңге, ипи куйды, ике стаканга кәрәзле балдан ясалган сап-сары ширбәт салды.
– Терелеп кайтуың белән!
– Рәхмәт, яшьти…
Чәкештереп эчеп куйдылар да сүзсез генә ит белән бәрәңге каптылар. Тагын берне тоткач, Ильяс:
– Йә, ничек яшәп ята анда минем сеңелкәш? – диде. Газизҗан вокзал янында егылудан башлап ниләр булганын, Фирдәүсәнең чакыруына кадәр сөйләп бирде.
– Уйланырлык нәрсәләр бар икән, – диде Ильяс, аны тыңлап бетергәч.
Алар боз киткәнне тагын бермәл сүзсез генә карап тордылар. Газизҗан түзмәде, больницада да, кайткач та күңелен гел яндырып торган соравын бирде:
– Һаҗәр тагын тегендә барды микән?
Ильяс бертын дәшми торды, аннары гаепле кеше төсле башын аска иеп, дустының йөрәгенә утлы күмердәй кадалган сүзләрне тезде:
– Яшерсәм – барыбер ишетерсең. Барган, көн саен диярлек барган…
Газизҗанның тешләре кысылган, йөзе таштай хәрәкәтсез иде. Ничек кенә авыр булмасын, бу хәбәргә ул әзер торды, турысын әйткәндә, башканы көтмәде дә, ләкин барыбер авыр, барыбер йөрәге дөрләп яна иде… Күңеленең иң ерак бер почмагында Һаҗәр аны больницада ятканда булса да жәлләр дигән өмет чаткысын шул мизгелгәчә тырышып-тырмашып сүндермичә саклаган иде бит әле ул. Бөтенесе дә юкка гына булган икән…
Алар рәхәтләнеп сөйләштеләр, күктә йолдызлар кабынгач кына кайтырга кузгалдылар. Газизҗанны капка төбеннән үк Һаҗәр:
– И карткаем, бик озак тордың, авырып китмәгәнсеңдер бит? – дип каршылады.
Өстәлдәге табында коштабак тутырып туралган ит өемнәре, кар базыннан чыккан тозлы кыяр-кәбестәләрне күргәч, ул сорамый түзмәде:
– Ни хөрмәтенә бу кадәр әзерләндең?
– Синең кайтуга. Кичә кайтасыңны белмәдем бит. – Һаҗәр сүзен ягымлы пышылдап дәвам итте: – Мунчаның ташы чатнап тора, пешәргә себерке дә салдым…
Һаҗәр шундый серле, җылы итеп карады, Газизҗан башының ничек әйләнеп китүен сизми дә калды. Бераз шук та, бераз оялчан да, шул ук вакытта наз һәм сөю тулы мондый караш бары аңарда гына… Бу сихри карашка беркем дә буйсынмыйча кала алмыйдыр… Газизҗанның кайтуын гына көткәндәй, бер-бер артлы туган-тумача җыйнала башлады. Аларның бу бусаганы йомыш-мазарсыз болай гына атлап кермәгәненә ничә еллар булгандыр. Бик матур итеп гөрләшеп утырдылар. Газизҗанның ничек Казанга барып кайтуларын, больницада ничек дәвалануларын кат-кат сөйләттеләр. Аларны озаткач, Һаҗәр, сөлгеләр, чиста киемнәр алып, серле генә пышылдады:
– Мин бара торам, озаклама…
Газизҗан мунчага кергәндә, ул чишенгән, чәчләрен түгәрәк иңбашларына таратып салган иде. Ул һаман да үзгәрми, һаман сылу, чибәр, яшь… Мондый тыгыз күкрәкләр, мондый нечкә бил, мондый ымсындыргыч янбашлар, килешле балтырлар айнык булсаң исертәләр, исерек булсаң айныталар, арган-талчыккан тәнеңә дәрт-дәрман өрәләр. Газизҗан бусаганы атлап керүгә, Һаҗәр, аның муенына асылынып, кайнар гәүдәсе белән сыланды һәм колагына, телен тигерә-тигерә, нидер пышылдады… Газизҗан аның ни пышылдаганын аңламады, ул инде үзе түгел, ул аныкы, тулысынча аның ирегендә иде…
Иртәнге эңгердә ул ишегалдына чыкты, әллә нинди зәһәр тәмнәрдән ачытып торучы авызында игәүдәй кытыршы телен әйләндерә алмыйча азапланды… Күп тырыша торгач, лач итеп төкерде. Бу – иблис хатынның сихереннән исергән өчен Газизҗанның үз йөзенә үзе төкерүе иде. «Ничәнче мәртәбә? – дип тиргәде ул үз-үзен. – Гомер буе кисеп бер адым ясый алмадым һәм алмаячакмын да». Ул бөтенесе өчен үзен гаепләде. Әгәр баштук нидер эшләгән булса, кеше алдында мондый хурлыклы тормыш көтмәсләр иде. Алты ел элек, Газизҗанның туган көнен үткәргәннең икенче көнендә, Һаҗәр өйгә кайтмады. Газизҗан, түземен җуеп, айнып та бетмәгән килеш, аның артыннан китте. Алар Халит белән кара канга батканчы сугыштылар. Борыска башы бәрелеп аңын җуяр-җуймас яткан Халитне чабарга балта күтәргәч, Һаҗәр аны үзенең гәүдәсе белән каплады. Акылдан шашар дәрәҗәгә җиткән Газизҗан катып калды һәм, үкереп елап, балтасын тәрәзәгә бәрде. Шулчакта ул бер әйберне аңлады: аларның аралары мәңге өзелмәячәк!
Малаен өзелеп яратмаса, аны ятим итмим дип җан атмаса, ул ике дә уйламас, йә Һаҗәрне аерып җибәрер, йә үзе өйдән чыгып китәр иде. Боларның берсен дә эшли алмаячагын аңлагач, ул коточкыч карарга килде. Бу карар үзенең хурлыклылыгы белән төрмәдән дә хәтәррәк иде: малаен кеше иткәнчегә кадәр хатынының хыянәтен күтәреп йөрергә, төртеп күрсәтеп көлсәләр, мыскылласалар да түзәргә. Бу хурлык Газизҗанның төн йокыларын качырды, яшәү ямен суырды, аны төртмә теллегә әверелдерде, бөтенләй елмаймас-көлмәс итте. Ул хәзер авылда берүзе бөтен кешедән аерылып торучы түбәнсетелгән зат иде. Ләкин Газизҗан, ир буларак түбәнсетелсә дә, баш ияргә теләмәде, эштә өстен калды, алдап-йолдап, селәгәй белән майлап йөрүчеләрне, кемнең кем булуына карамастан, усал божан кебек рәхимсез чакты, кайчакта якаларыннан алды.
Хатыныннан өмет өзгәч, аңарда икенче өмет кабынды: Халиткә нидер булса, тормышлары иске эзенә төшәр, дигән өмет иде бу. Вакыт-вакыт, бәгыре түзә алмаслык телгәләнгән чакларда, ул Һаҗәрнең үлүен тели башлады. Күпмеләр янып йөреп, сугыша-сугыша кулына төшергән шушы чибәр затны мәңгегә югалту, сөекле малаеның газиз әнисе булган кешенең үлүе аңа һич тә кызганыч тоелмады. Шундый кара уйлар белән гомер итү коточкыч иде. Ике кешегә үлем теләү өчен бик тә әшәке җанлы булырга кирәк, димәк, бу җәза миңа урынлы бирелгән дип, ул үз язмышы белән килеште. Әллә шушы килешү нәтиҗәсендә, әллә аларга ичмасам ялгышып кына да чир дә тимәвен күреп, ул үлем теләү гөнаһыннан да акрынлап котылды һәм күңеле әзме-күпме җиңеләеп калды… Тиз үтә икән гомер. Ул еллар һәр көнне газап утларында дөрләгәнгә, коры салам кебек гөлт итеп кенә янды микән соң әллә? Малай да кай арада үсеп җитте дә кай арада әтисеннән читләшеп өлгерде? Ярар, читләшүләр, якынаюлар ярга каккан дулкын кебек уйнап тора торган нәрсәләр. Быел аны укырга кертергә кирәк. Бәлкем, киләчәктә әтисен аңлар, аңа тартылыр. Газизҗан кабул иткән карарның срогы чыкты, нидер кылу сәгате сукты… Ул, сарай буендагы бүкәнгә утырган килеш, этен сыпыра-сыпыра, шушыларны уйлады…

7

 
Сумкасына азык-төлек салгач, Газизҗан күршесе Фәрит белән мастерскойга юл тотты. Шулчак типтәр як басуга таба үрмәләүче зәңгәр ДТ аның игътибарын җәлеп итте. Колхозда мондый трактор юк иде.
– Каян чыккан трактор ул?
– Халит сатып алган.
– Ник?
– Ул бит хәзер коммерсант кына түгел, Гарифның ике малае белән бергә колхоздан йөз илле гектар җир сатып алды.
Газизҗан сызгырып куйды.
– Әтиләребез рәнҗемәсме икән? – диде ул, Фәритнең күзләренә туп-туры карап. – Икебезнеке дә нимескә җирне бирмәс өчен баш салган бит.
– Аңламассың инде хәзерге дөньяны. – Фәрит гадәттәгечә кызгандыргыч, мескен итеп елмайды. – Колхозны таратмыйбыз дип син дә тиреңнән чыга язган идең дә…
Быел гыйнвар аенда үткән ул җыелыш бүгенгедәй хәтердә әле. Район үзәгеннән ясканып килгән ике түрә, колхозны тараткач, аяктагы тышаулар чишелеп китеп, авылның үргә сикерәчәгенә бик нык ышандырырга тырышты. Әле берсе, әле икенчесе трибунага чыгып баса да: «Җиргә хуҗа кирәк!» – дип сөрән сала. Имеш тә кешеләр җирне бүлеп алсалар, игеннәр каерылып уңачак, шул хуҗа дигән затның булмавы аркасында гына җир дигәнең киреләнеп, уңышны бирми тора икән. Газизҗан, трибунага менмәсә дә, аларның сүзен юкка чыгарып, бик озак сөйләде, ахырын болай дип бетерде:
– Җирнең хуҗасы була алмый. Ник дисәң, безнең барыбызга да ул үзе хуҗа. Алла кебек. Ә Алланы бүлгәләмиләр. Җир бүлүне уйлап чыгаручыларга бушлай килгән завод, комбинат ише нәрсәләр, тау-тау байлыклар гына җитми башлады хәзер. Алар, дөньядагы барлык алтын-көмешләрне җыйнап өйсәң дә, бер гектар җиргә тормаганын беләләр. Ә без аны бирмибез! Табан терәп кайда басып торыйк ди без ул чакта? Йөрәкне бирәм – мәгез, алыгыз! Ә җирне сорамагыз!
Кем белә, алай ук әйтергә кирәк тә булмагандыр да. Шуның өчен аны «без күмәк хуҗалык итүне бетерү түгел, аны яңарту турында сүз алып барабыз» дип, туйганчы тунадылар. Газизҗанны яклаучылар да булды булуын. Соңга таба халык тегеләр ягына авыша башлагач, үз сүзен яклый-яклый арган Газизҗан: «Чукынышып бетегез сана!» – дип, җыелыштан чыгып ук китте… Ул больницада чакта яңадан җыелыш җыеп, колхоз урынына нәрсәдер оештырганнар. Фәрит аның ни икәнен аңлатып бирә алмады…
Аны зәп тырмаларга җибәрделәр. Иркә алдан ук кабинага менеп утырды. Тракторын кабызып, басу юлына чыгуга, Газизҗан йотлыгып ямь-яшел уҗымнарга, якында каралып, еракта шәмәхәләнеп торучы кырларга төбәлде. Үзе тырмалыйсы басу читенә килеп җиткәч, тракторын сүндереп, җиргә сикерде. Күпереп торган буразналар өстеннән сыек кына булып аксыл пар күтәрелә. Ул берничә адым атлады да аякларын аерып баскан килеш туктап калды. Тамак төбенә, борын эчләренә әчкелт кайнарлык йөгерде… Менә ул тагын биредә… Күктә, көмеш кыңгыраучыклар челтерәгәндәй, сабан тургайлары сайрый. Шундый да рәхәт, шундый да җиңел, гүя син шәрә аяк табаннарың белән әниеңнең учларында басып торасың. Гүя сабан тургайлары түгел, ә йөрәгең, күкрәгеңнән очып чыгып китеп, һавада талпына. Ничек рәхәт, ничек җиңел! Бүтән берни дә кирәкми!
Күзләрне дымландырып, исерткеч ис килә… Нәрсә исе соң бу? Күәстә чемердәп кабарган ипи камырыныкымы? Яңа сауган сөтнекеме, әллә татлы ширбәтнекеме? Бәлкем, яшел үләннәр, серкә очыручы арышлар иседер? Газизҗан белә: берсе дә түгел һәм шулар бөтенесе дә. Әле тагын шуңа кайнар кояш, яшел сүлләр исе, ләйсән яңгырлар, тургайлар сайравыннан тирбәлеп торган куе һава исе кушыла… Аяк астындагы җир белән баш очындагы зәңгәр күк арасында ниләр бар – һәммәсе дә синеке! Син үзең дә аларныкы… Ничек сагынып киленгән алар хозурына! Тагын бер генә, ике генә минут шулай тып-тын басып кына торырга!.. Бүтән берни дә кирәкми… Сусаган җаннар бер-берсенә тулышып, кушылып кына бетсен дә… Газизҗан офыктан офыкка сузылган шушы газиз кырларның шатланып тын алуларын тоя һәм үзе дә, шуңа ияреп, еш-еш сулый… Бу кырлар зәгыйфь шытымнардан, нәни бөҗәкләрдән алып адәм балаларына кадәр һәммәсен бердәй тигез күрәләр. Шуңа күрә бирегә аякларыңа нык басып, ышаныч белән, беркайчан да кире кагылмаячагыңны белеп киләсең… Шуңа күрә очсыз-кырыйсыз җирнең бер тузан бөртеге генә булсаң да, биредә үзеңне пәһлеван итеп тоясың, өзгәләнгән-бәргәләнгән җаныңа бу дөньяның бер генә почмагында да таба алмаган тынычлыкны бүген булмаса иртәгә табасың…
Газизҗан үзе тырмалаган җирләрнең каралып, күпереп калуына куанып туймады, куанычыннан җырлады да җырлады. Сәгать уннар тулып киткәч, басу башына кара джип килеп туктады. Трактор якынлаша башлагач, машинаның алгы ишеге ачылып китте. Руль артында соры күн куртка, ап-ак күлмәк кигән, галстуклы таза гына яшь кеше утыра. Ул, рульгә култыгы белән таянган хәлдә, тракторның килеп туктавын көтә иде. Газизҗан аның район хакимияте башлыгы икәнен чамалады. Әмма, нишләптер, шукланасы килеп китте. Тракторын туктатып, кабинасын ачты да, аңа охшатып, эре генә карап тора башлады. Теге кешенең сары күз алмалары дерт-дерт сикерештеләр. Ул утырган урынында зур арты белән кыбырсып куйды. Газизҗан исә урыныннан кузгалырга да, сикереп төшәргә дә уйламады. Шактый озак шулай сүзсез бер-берсен сынап карашып торганнан соң, башлык ачу белән, иреннәрен кысып, машинасын кабызды да аны үкертә-үкертә кузгалып китте.
Газизҗан да тракторын кузгатты. Ул, үзен җиңүче кебек тойса да, нишләптер кабат җырлый алмады. Ул килгәннән бирле, Халит тырмалап ята торган бишенче басуга туктаусыз күз төшерә иде. Бер арада Халитнең тракторы юкка чыкты, һәм моңа байтак вакыт үтте. Кайтып китмәде, димәк, калкулык артында ята. Шушы гомер ял итәме? Туфрак бит сәгатьләп түгел, минутлап җилли! Ташлы басу булса, Газизҗанның эче ул кадәр пошмас та иде, бәлкем. Казан басуын эләктергән бит Текә тәре! Туфрагын ипигә ягып ашамалы, гөл балчыгы төсле ярмаланып тора. Андый басу бүтән беркайда да юк. Ата-бабалар аны, нинди ашлык чәчсәң дә уңганга, казан кебек һәрчак ашлы булганга, шулай атаганнар. Газизҗанның һич тә башы җитми: ни өчен алыпсатар Халиткә нәкъ менә шушы басуны биргәннәр?! Күпме генә уйласаң да, моңа җавап таба торган түгел. Ярый, җирнең шәбен эләктергәнсең икән, эшкәрт син аны, кадерләп тәрбия кыл.
Газизҗан тагын сәгатькә якын тешен кысып эшләде, зәңгәр ДТ күренмәде. Аның тынычлыгы качты, күңелендә яшеренеп яткан ачу катыш рәнҗеш бөтен барлыгын биләп алды. Гомере буе бөтен кешене алдап яшәргә өйрәнгән Халитнең уен ул бик тиз аңлап алды. Эшкәртмичә, тир түкмичә, чыгым чыгармыйча гына ипекәй алырга. Ул җирләргә бит тәртә батырсаң, тарантас үсеп чыкмалы! Кешеләрне алдаса алдар, әмма Газизҗан бусына ирек куймас! Йә эшләсен, йә җирне кабат тартып алырга! Ул тырмаларын басу түрендә ычкындырып калдырды да Казан басуына юл алды.
Ямансар тавын урап, Бүре упкынына борылуга, Газизҗан баягы уйларының ялгыш булганлыгын аңлады. ДТ упкын өстендә тора, ә Халит читтәрәк утыра иде. Бу урынга кояш нурлары юньләп төшми, өсте кибә, асты туң килеш кала. Упкынга шуганыңны сизгәндә соң була. Моны яшьрәк чакта Газизҗанның кичергәне бар иде. Туң җирдән тракторы аска шуа башлагач, Халит тырмаларын ычкындырып калдырган, өскә күтәрелергә ниятләгән, әмма арткы чылбырлары инде упкынга терәлгәч, тракторын сүндереп, читкә сикергән. Газизҗан трактор янына чүгәләп, аның торышын карады. Шулчак ул йөрәгенең чеметтереп алуын тойды: Халитнең зур кирза итекләре аңа якын ук килеп бастылар. Газизҗан кызыл яр астына бер генә мизгелгә күз атты һәм упкын өстендәге су кояшта хәнҗәрдәй чагылып алды… Ул башын күтәрүгә, аларның күз карашлары очрашты. Халитнең калын кашлары бер-берсенә тия язып җыерылган, яңагындагы борчак кадәр кара миңе дерт-дерт килә иде. Газизҗанны ярдан очыру өчен, аның бер хәрәкәте җитүен алар икесе дә аңладылар. Әйтелгән, әйтелмәгән һәм әйтеләсе нәрсәләр икесенең дә күзләрендә яна. Газизҗан яшен тизлеге белән үз-үзен ярдан читкә атты һәм урыннар алышынды: Халит упкын ягында калды, хәзер аны аяк астында аунаган корык башы белән дә аска этеп җибәреп була иде… Халитнең йөзе кәфендәй агарып китте, күзләре куркудан киерелеп ачылдылар. Кинәт көтелмәгән хәл булды: аның гәүдәсе акрын гына уңга янтая башлады. Газизҗанның әле генә корып маташкан уйлары бер мизгел эчендә юкка чыкты, һәм ул, Халитне сырмасыннан эләктереп, үзенә таба тартты. Халит ярдан басуга таба бер генә адым атлады да юеш җиргә тезләнде. Газизҗан, йөрәгенә чыдый алмыйча, аяк астындагы туң кәсне тибеп очырды… Халитнең хырылдавык тавышы аны сискәндереп җибәрде:
– Йә, ник сузасың?
Газизҗан, ялгыш хәрәкәт ясавыннан куркып, тракторына таба ашыкты. Кабинага менеп утыргач, буыннарының кинәт йомшавын, гәүдәсенең көне буе авыр эш эшләгәндәгечә арыганлыгын тойды. Халит куллары белән җиргә таянып торырга азаплана иде. Газизҗан аны җиңүен аңлады, ләкин бу аларның тормышының моңа кадәрге агышын үзгәртә торган җиңү түгел иде. Ул, тракторын кискен борып, упкын ягына чигенә башлады. Моны Халит үзен таптарга килә дип уйлап, читкә сикерде. Газизҗан кулы белән күрсәтә-күрсәтә ишарәләгәч кенә, Халит яр читендә эленеп калган тракторын аның читкә сөйрәргә теләвен аңлап алды һәм, трос тотып, ике трактор арасына керде. Курку аны тәмам җиңгән иде, ул ялт итеп башын күтәрде дә туктап калды. Ләкин Газизҗанның ачулы карашына буйсынып, аска иелергә мәҗбүр булды һәм тросны калтыранган куллары белән алкага эләктерде, аннары, тракторын кабызып, кабинасына күтәрелде. Арткы тәрәзәдән караган хәлдә, Газизҗан акрын гына муфтаны кушты. Бу үлем уены иде. Газизҗан, ике трактор да упкынга шуыша башласа, сикерү өчен кабинасының ишекләрен ачып куйды. Аннары газны арттырды, ә үзенең күзләре Халит тракторының чылбырларында иде. Алга кузгала алырмы, әллә сабынлагандай шома туң балчык икесен дә аска сөйрәрме? Башта дүрт чылбыр бергә әйләнсә дә, бер генә карыш та алга бармады. Газизҗан тәненә тир бәреп чыгуын сизде. Ниһаять, тракторлар икесе дә акрын-акрын чокыр читеннән басуга таба үрмәләргә керештеләр. Тотрыклы җиргә чыккач, Газизҗан тракторын туктатты, сикереп төшеп, тросны ычкындыргач, үз басуына юнәлде…

8

Коточкыч коры җәй килде. Май башларында ук кинәт унсигез-егерме градуска җиткереп кыздырырга тотынды, күктә болыт әсәре күренмәде. Көне-төне туфрак эшкәрттеләр, чәчү чәчтеләр, тик бу өметле чәчү түгел иде. Кипшереп-корып яткан туфракка бөртек салуның ни дәрәҗәдә кызганыч икәнен белсәң дә, ни хәл итәсең? Төн йокыларын качырып теләгән, һәр көн телдән төшмәгән, күңелдә канлы яра булып торган яңгыр май азагында бер явып алгач, җиңел суладылар. Ләкин күпме генә көтсәләр дә, ул яңадан килмәде. Игеннәр авырлык белән тишелеп, яшелләнеп күтәрелә башлауга, кояш тагын да рәхимсезрәк кыздырырга тотынды. Яңгыр Сабантуйга да яумады, инде ул чакта тау битләрендәге үләннәр саргаеп бара иде. Шулай итеп, июнь яңгырсыз үтте. Июльгә керделәр. Буынга сикерә башлаган сабан ашлыклар катып калды. Арыш кына ничектер тездән югары күтәрелерлек көч тапты. Басуларга күз ташласаң, үләргә яткан гөнаһсыз сабыйны баккандагы шикелле бәгырьләр телгәләнә иде. Яргаланган кайнар җирдә саргаеп утыручы боек игеннәр гүя тилмереп күзгә карыйлар. Кыска гына, мескен генә башакларына арпа белән бодай эч салырга азаплана, әмма башак эчендәге сөт сыман бөртекләр эсселеккә түзә алмыйча куырылышалар, кибәләр… Авыл кешеләренең йөзләре дә яргаланган туфрак төсле кара көйде, чөнки ипекәй язмышы хәл ителгән иде…
Газизҗан кирза итекләрен баскыч төбенә салды да, авыр атлап, өйгә керде. Һаҗәр белән Рафис бәрәңге тәкәсе ашап утыра иде. Ул туп-туры су багы янына үтте һәм, олы чүмеч белән су чумырып алып, тын да тартмыйча эчеп бетерде.
– Ашыйсыңмы?
– Юынасы бар.
– Аны оңгаеңда гына юынып керсәң булмагандыр, – диде Һаҗәр, иренең иңбашыннан сырлан үләне алып.
Газизҗан, ишегалдына чыгып, пошкыра-пошкыра салкын су белән юынды, сөртенгәндә, яшелчәләргә күз төшереп алды. Сарымсакларның кыяк очлары саргаеп килә, димәк, дым җитми. Ул кергәндә, алар ашап туйганнар, Рафис телевизор карый иде.
– Сарымсакларның рәт арасын йомшартып, ныклап су сибәргә кирәк, – диде ул Рафиска. – Син бит озын көн буе өйдә.
– Син беркайчан да канәгать түгел инде! – Һаҗәрнең йөзе бозылды. – Хәл-әхвәл сорашу юк, тизрәк әрләргә…
– Тагын нинди хәл-әхвәл ди ул? – Газизҗан капкан бәрәңге тәкәсен чәйнәүдән туктап калды. – Менә мин көне буе кайнар мичтәге кебек Кондырак басуында. Сора хәлемне.
– Сорарга ирек бирмисең бит әле, – диде дә Һаҗәр, көтелмәгән ягымлы тавыш белән сүзен дәвам итте: – Рафисның имтиханнары якынлаша бит. Әкмалетдин янына барып кайтырга кирәк иде. Былтыр әйттем – тыңламадың. Шундый урында утырган туганың барында. Аның бер сүзе җитә бит…
– Печән беткәч әйләнәм…
Узган ел Рафис, институтка керү имтиханнары тапшырып, егерме көн Чаллыда ятты. Үз көче белән гадел керсен дип уйлады. Гөнаһ шомлыгына каршы, бер балл җитмәгәнлектән, конкурстан үтә алмыйча кайтты малайлары. Һаҗәр шуның өчен ел буе Газизҗанның тетмәсен тетте. Җитмәсә, Рафис аракыга тартыла башлады. Авылда йә үзе кебек укырга керә алмаган, йә эшсез ятучы дуслары белән очрашалар да бәйрәм итәләр. Ул салып кайттымы, Һаҗәр тагын Газизҗанга ташлана: «Бүтәннәр укып йөргәндә, әллә йөрәге янмый дип беләсеңме син аның? Имтиханнарын бирә алмаса да бер хәл иде. Гел юктан калды бит!»
Тыштан каршы әйтсә дә, ул эченнән хатыны белән килешә, аның алдында да, малае алдында да үзен гаепле итеп тоя.
Печән эше яңадан ике көн дәвам итте. Өченче көнне Газизҗан Чаллыга юл тотты. Рафисның бер ел буе өйдә ятуы аның тәмам җелеген суырган, аны кая да булса укырга кертү яисә эшкә урнаштыру өчен, ул җир читенә дә чыгып китәргә риза иде. Ләкин бу бару аңа юаныч бирмәде.
Әкмал аны бик җылы каршылады, эшнең нидә икәнен өч сүздән аңлап алды һәм Рафисның узган елгы имтихан нәтиҗәләрен сорап ректорга шылтыратты. Җавап озак көттермәде, әмма ул егылып китмәле иде: Рафис документларын тапшырган, әмма бер генә имтиханга да кермәгән булып чыкты.
– Үтерәм мин бу малайны! – диде Газизҗан, ярсуыннан нишләргә белмичә.
– Без аларны үтерә алмыйбыз, туганым. Алар безне акрын гына үтерәләр, – диде Әкмал, һәр сүзенә әллә нинди эчке мәгънә салып.
Газизҗан оятыннан шартлардай булды. Егерме көн Чаллыда нишләп акча туздырып яткан ул малай? Оялып та тормаган, әтисен дә, әнисен дә, башкаларны да алдаган.
– Ярар, үткән эшкә салават, – диде Әкмал. – Бүген үк Рафисны документлары белән чакырыйк. Бер-ике көн бездә кунак булырсыз.
– Нинди кунак булу?! – диде Газизҗан, урыныннан сикереп үк торып. – Мин хәзер үк юлга чыгам. Трактор көтеп тора.
– Бик йончыгансың бит. Ике көннән әллә ни булмас. Әгәр китсәң үпкәлим.
– Үпкәләсәң дә, үпкәләмәсәң дә китәм! – Газизҗан түшәмдәге салкынлык өрүче кондиционерга карап алды да полировкаланган зур өстәл аша аңа иелде. – Их, Әкмалетдин! Ипекәйләрне күрсәң син! – Газизҗанның тавышы йотылды, дымлы керфекләре еш-еш йомылды. – Саргаеп киптеләр бит!.. Ничекләр монда ятыйм мин!
– Бездә дә шул ук хәл, – диде Әкмалетдин, авыр сулап.
«Сезгә бит ул кеше баласы кебек кенә», – диясе килде Газизҗанның, әмма тыелып калды. Башларын игән хәлдә бер-берсенә карамыйча, алар шактый вакыт тып-тын утырдылар.
– Ярый, кузгалыйм мин…
– Арткы бүлмәгә кереп булса да, чәй эчик инде.
– Ачуланма, Әкмалетдин, тамагымнан барыбер берни үтмәячәк… Йөрәгем монда түгел минем… Бәйләгән кебек кенә утырам…
Туганын белгәнгә күрә, Әкмалетдин аны кыстамады.
– Рафис иртәгә үк туп-туры үзебезгә килсен. Документларын тапшыргач, мин кулдан килгәнчә булышырмын.
Кайткан көнне Газизҗан өйдә берни сиздермәде, тешен кысып булса да түзде. Икенче көнне Рафис үзе генә чакта аның күзләренә туп-туры карап:
– Йә, сөйлә, былтыр ничек тапшырдың син экзаменнарыңны? – диде.
Рафисның йөзенә кызыллык йөгерде, ләкин ул аңламаганга салышты.
– Ничек тапшыруымны сөйләдем лә инде.
– Хәзер дөресен сөйлә.
Рафисның күз алмалары сикерешеп куйдылар. Ул әтисенең бөтенесен дә белгәнен аңлады һәм башын аска иде.
– Йә, нишләп яттың син анда?
Рафисның яңакларына кызыл тимгелләр бәреп чыкты.
– Мин… – Ул тотлыгып торды. – Урамда хулиганнар кыйнады, акчамны да алдылар… Башымны күтәрә алмыйча яттым…
– Ник дөресен әйтмәдең?
– Сездән курыктым…
Юк, ышана алмады аның сүзләренә Газизҗан. Былтыр кайтып кергәндә, малае бер дә кыйналганга, йончыганга охшамый иде, җитмәсә махмырдан иде. Ул Рафиска бик озак сынап карап торды.
– Документларыңны алып, иртәгә үк Әкмалетдин абыеңнарга китәсең. – Ул ачу белән бармак янады. – Тагын шаярырга уйласаң – матри!
Рафис, икенче көнне Чаллыга китеп, бер кичтән әйләнеп тә кайтты, дөньясын онытып, китапларына ябышты. Газизҗан аның былтыр имтихан тапшырмавы турында Һаҗәргә әйтеп тә тормады. Инде хәзер, институтка керү өчен, акча хәстәрләргә кирәк иде. Һаҗәр башта ук мотоциклны сату ягын каерды, туганнары Әзһәр белән килешкән дә булып чыкты. Газизҗанның күңелен Фирдәүсәнең чакыруы җылытып торса да, ул мотоциклны сатуга теше-тырнагы белән каршы килде. Казанга киткән сурәттә дә әле ул кайчан була? Аннары Фирдәүсәнең уе үзгәреп куюы да бар бит. Ул очракта ике кулсыз калдың, дигән сүз. Ә акча табарга кирәк. Каян, ничек?
Аңа озак баш ватарга туры килмәде. Аларның тыштан тыныч кына агып яткан тормыш елгасы кинәт ярларыннан ташып чыкты да ярсып алга ыргылды… Ул көнне Газизҗан эштән иртәрәк кайткан иде. Капкадан керүгә, мотоцикл янында кайнашучы Рафиска күзе төште. Буыннары йомшарган, гәүдәсе чайкалып-чайкалып куя. Бүген бура күтәрешергә барасы иде, шунда төшереп кайткан, күрәсең.
– Кая барасың? – диде Газизҗан, ачудан йөзен бозып.
– Елгага, юарга…
Ул арада келәттән Һаҗәр килеп чыкты.
– Юып кайтсын инде, әтисе.
– Ник?
– Соң… Сатарга кирәк бит инде. Әзһәр әле генә кагылып чыкты.
Газизҗан аңа берни дә әйтмәде, ә Рафисны җиңелчә генә читкә этте.
– Салган килеш матайга якын киләсе булма, дип, күпме әйтергә кирәк?!
Ул мотоциклны сарай астына этеп кертте дә кистереп әйтеп куйды:
– Сатмыйбыз. Әле керә аламы ул укырга, юкмы.
Бу сүзләр Һаҗәргә җитә калды.
– Керә алмас шул! Син бит аның кеше булуын теләмисең. Аның сиңа үзең кебек җәен-кышын пычракта аунавы кирәк.
– Ул үзе теләми укырга! – диде Газизҗан, малаена ишарәләп. – Йә, әйт әле ничек имтихан биргәнеңне?!
Рафис аның каршына килеп басты да әнисенә ишетелмәслек кенә мыгырдап куйды:
– Әти, ярар инде!..
– Моңынчы түзгән идем, әйттердегез инде! – диде Газизҗан, бер хатынына, бер малаена карап. – Былтыр имтиханга кереп тә тормаган ул.
– Их син!
Газизҗан малаеның йодрыгы авызына килеп төшүен сизми дә калды. Ачудан аның күз аллары караңгыланып китте. Ул авызына җәелә баручы тозлы канны лычкылдатып төкерде дә Рафисның беләгеннән эләктерде һәм тимердәй бармаклары белән кысарга тотынды.
– Мин синең җаныңны алам!
Аның сөягеңне изәрлек кысуының ни икәнлеген авылда бөтен кеше белә иде. Рафис кычкырып җибәрде һәм, авыртуга чыдый алмыйча, җиргә чүкте. Һаҗәр чәрелдәп килеп иренә ябышты һәм аның беләгенә тешләрен батырды. Газизҗан аларның икесен дә селтәп җибәрде.
– Син нишлисең, кәнтәй?!
Ул кабаланып костюм җиңен күтәрде: аслы-өсле теш эзләреннән кан саркып чыккан иде. Һаҗәр үзе ясаган ярага коты очып карап-карап торды да кычкырып елап җибәрде:
– И Аллам! Нишләдем мин?! Тәмам акылымны алдың бит… – Ул, башындагы яулыгын алып, аның беләгенә урарга кереште. –Баланы кулсыз калдырасың, дип курыктым…
Газизҗан аның яулыгын тартып алды да Рафисның йөзенә сыдырды.
– Мин сиңа гомер буе тырнак белән дә чиертмәдем! – Аның канлы авызы да, күзләре дә, тавышы да куркыныч иде. – Әз генә оятың бармы синең, юкмы?!
Агарып каткан Һаҗәр Рафисны култыклап өйгә сөйрәде.
– Ярар инде, әтисе, берлеккә кичер! Бар икән күрәселәрем!..
«Менә барып җиттек», – дип куйды Газизҗан, алар өйгә кереп киткәч. Утын яра торган имән бүкәнгә лап итеп утырды. Йөрәгенең әрнүе беләгенең әрнүенә караганда мең мәртәбә көчлерәк иде. Йә Алла! Малаең суксын әле! Бүген сукса, иртәгә кыйнар. Бергәләп кыйнарлар, пычагым да кыра алмассың. Гел сиздереп, сыкрап торучы ашказаны асты бизенә китереп типсәләр, күзеңнең мәңгегә йомылуы да бар. Тормыш арбасының көрчеккә килеп терәлүе шушы була торгандыр инде…
Газизҗан ашыга-кабалана мотоциклны сарайдан чыгарып кабызды да, урам капкасын ябып та тормастан, тырылдап чыгып китте. Ул газны шулкадәр нык арттырды ки, капкадан юлга борылганда, мотоциклның бишеге кинәт күтәрелеп, бераз шул хәлендә барды, әллә нинди могҗиза аркасында гына капланмыйча, дөпелдәп җиргә басты. Яннарыннан йөрәк яргыч тизлектә үтеп киткән мотоциклны күрүчеләр моның хәерлегә түгеллеген чамаладылар. Һаҗәр дә, мотоциклның тәрәзә пыялаларын селкетерлек үкерүеннән коты алынып, капка төбенә йөгереп чыкты. Әмма Газизҗан шул арада, урамның аргы башына барып җитеп, күздән югалган иде инде. Ул ничек кирәк алай капканы япты да хәлсезләнеп коймага сөялде һәм тавышсыз гына үксергә кереште. Күпме генә еласа да, күңеле бушанмады, чөнки йөрәгенә кара шом тулган иде. Нидер булачак, Газизҗан хәзер нидер кылачак һәм моның азагы әйбәт бетмәячәк…

9

Үзе өчен дә, ире өчен дә бәгыре әрнеде аның. «Газизҗанның атылып-бәрелеп чыгып китүенә мин сәбәпче», – диде ул эченнән. Әмма тормышларын төрле яклап үлчәргә керешкәч, фикере үзгәрә барды. Һаҗәрнең бит аңа караганда күпкә чибәррәк, акыллырак, дөньяны кендегеннән эләктерерлек егеткә кияүгә чыгарлык мөмкинлеге бар иде. Ләкин ул Газизҗанны сайлады, аның һәрнәрсәгә гөлдерәп көлүен, җөйле ияген яратты. Ә Халит белән ул кызык итеп кенә йөрде, аны беркайчан да яратмады. Элекке сыйфатларыннан иягендәге җөе генә калса да, Газизҗанны ул һаман да күпмедер ярата әле. Ә Һаҗәрне Газизҗан яратмый – бусы бәхәссез. Һаҗәр моңа, ул Казаннан кайтып, ишегалдына килеп кергәч, соңгы мәртәбә инанды. Ничә көннәр аерылып торган иренең карашында бернинди җылылык чаткысы сизелмәде. Һаҗәр, ялгышамдыр дип уйлап, юри генә маңгай чәчен рәтләвен үтенгәч, аңа Газизҗаннан җылы урынына йөрәк өшетерлек салкын бөркелде… Моның сәбәбе Халиткә бәйле. Ул – мал таба белүче ир. Тегермәнгә барсаң, онга буялмый каласыңмыни? Халит әллә нинди күз күрмәгән, колак ишетмәгән чит ил шәраблары кайтарта. Аларны бер авыз итсәң, тормышның күңелсезлекләре онытыла, бөтенесе дә җиңел эшләнә. Акчасын, күчтәнәчен дә кызганмый Халит. Икенче көнне башыңны ташка орырдай булып, үз-үзеңне каргыйсың, әмма гөнаһны су белән дә, игелекле гамәлләр белән дә юарлык түгел. Берничә көн үзеңне тиргәп йөрисең дә, тагын нидер килеп чыга, тормышның кызыгы калмый һәм сине тәме авызда кымырҗып торган шәраб тагын чакыра…
Ә нишләргә? Һаҗәр дә – кеше, аңа да тормыш бер генә мәртәбә бирелгән. Күпме гомер калгандыр, ләкин ни рәхәт күрде соң ул? Өйләнешкәннән бирле башы тарткалаштан чыкмады. Газизҗанны артык мактау харап итте. Мәҗлескә барсаң – ул җырлый, концертка чыксаң – ул, ревкомиссиядә – ул, депутатлыкка – ул. Егет чакта елмаеп-көлеп кенә йөргән Газизҗан, кирәкме-кирәк түгелме, бөтен нәрсәгә борын тыгарга, җай чыккан саен җитәкчеләрне тәнкыйтьләргә өйрәнеп китте. Халыкка шул гына кирәк, аны кул чабып үстереп тордылар, ә ул усалланганнан-усалланды. Җир бозасың, начар чәчәсең, калдырып урасың, дип, яшьләрне басудан куып кайтарган чаклары да күп булды, шулай «Керпе»гә әйләнде дә бетте.
Һаҗәр килен булып төшкәч, бианасы белән аны күпме генә пөхтәлеккә, тәртипкә өйрәтергә тырышса да, Газизҗан баш бирмәде. Инде элекке мактаулар да бетте, инде кешеләр дә аңа эш көче итеп кенә карыйлар, ә ул үзен һаман әүлияга санап йөри. Шулай булмаса, элекке үзсүзлелеген, үҗәтлеген ташлар, хатынының сүзенә колак салыр иде.
Һаҗәр югары белем алмаганы өчен соңгы вакытларда үзен тиргәп туймый. Ялкауланды шул. Әти-әнисенең үзе белә башлаганнан бирле тәрбияләвеннән, көн саен дәрес әзерләргә мәҗбүр итүләреннән тәмам гарык булып чыккан иде ул мәктәптән. Көне-төне тагын биш-алты ел шул китап-дәфтәрләргә багыну газабы аның котын алды. Әти-әнисе төрмәсеннән котылгач, бу чибәрлеге, бу уңганлыгы белән тормыш аның алдына үзе килеп тезләнер, барлык ләззәт-рәхәтлекләрен салыр кебек иде. Тик бу өмет-хыяллар зәһәр кырау суккан май чәчәкләре кебек шиңделәр…
Ни аяныч, берни дә булмады, хәзер инде булмаячак та. Хәзер тормышны чигенеп уртадан дәвам итү мөмкин түгел – арттагы барлык ишекләр ябык. Булган кадәресе чәлпәрәмә килмәсә дә, мең рәхмәтләр укырсың әле…
Ул, сулыш алудан туктап, күз яшьләрен йотудан да тыелып, Газизҗанның мотоцикл тавышын ишетергә теләде, әмма ул суга төшкәндәй юкка чыккан иде. Һаҗәр кызу-кызу өйгә юнәлде, бозауны ындырга бәйли торган каеш дилбегәне болдыр култыксасыннан эләктереп алды. Рафис диванда майкачан килеш телевизор карап ята иде. Һаҗәр керә-керешли үк аңа дилбегә белән чыжылдатып җибәрде. Малае һушына килгәнче тагын ике мәртәбә кизәнеп-кизәнеп сыдырды.
– Менә сиңа! Менә сиңа безне санга сукмаганың өчен! – Рафис чәчрәп сикереп торды, берничә кат итеп бәйләнгән дилбегәне көч-хәл белән эләктереп алды.
– Әнкәй, син нишлисең?!
Һаҗәр малаеның күкрәген, иңбашларын йодрыгы белән төйде.
– Телевизор карап ятасыңмы?! Күңел ачасыңмы?!
Аның тузгыган чәчләре күз яшьләре юешләгән битләренә ябышкан, күгәргән иреннәре куркыныч калтырый, тавышы ыңгырашып чыга иде.
– Әтиеңне хәзер үк табып алып кайт! Таба алмасаң, өйгә аяк басасы булма!
Рафис чөйдән күлмәген эләктереп чыгып йөгерде. Һаҗәр караватка йөзтүбән капланды да ярсып еларга тотынды…
* * *
Газизҗан ике авыл арасын күз ачып йомганчы узды. Ул, дөбер-шатыр килеп, Ильяслар капкасы төбенә туктады, атылып, ишегалдына керде. Ильяс, машинасының күтәртеп куелган капоты астында майга батып, нәрсәдер рәтли иде. Башын күтәреп Газизҗанның йөзен күрүгә, ул, кулларын чүпрәк белән сөртә-сөртә, аңа каршы килде.
– Ни булды?
– Мин… – Газизҗан авыр сулады, калтыранган кулларын кая куярга белмәде. – Мин Фирдәүсәгә китәм…
– Нәрсә булды? Иреннәреңдә кан…
– Малай сукты! Аңлыйсыңмы, Ильяс, малай сукты! – Аның тавышын танырлык түгел, бу тавышта сызлану-өзгәләнү генә иде. – Мин аның өчен бөтенесен бирдем. Ул дип яшәдем, хурлыгын күтәрдем… – Газизҗан, иреннәрен тешләп, әче күз яшьләрен яшерен генә йотты. – Китәм! Әле малайда бәләкәй генә өметем бар иде. Минеке булыр дип уйлаган идем. – Ул әллә ничек мескен итеп елмайды. – Карале, Ильяс, мин берүзем! Хатын да юк, малай да юк. – Ул кинәт ярсып кычкырып җибәрде: – Ник яшим ди мин ул йортта?! Ник?!
Ильяс шундый чакларда эндәшмичә кала белә, бу аның гаҗәеп бер сыйфаты иде. Ул дәшми, ә үзе каршысында өзгәләнгән, бәргәләнгән кешенең кайнар яшьләрен дә, ачу-ярсуын да акрын гына үзенә сеңдерә. Күкерттәй кабынып кергән Газизҗан да, аның тыныч йөзен, сабыр күз карашын тоеп, бераз тынычлангандай булды.
– Ильяс, син бит аны кайтачак, дигән идең.
– Әйе, кайтачак.
– Аның уе үзгәрмәде микән соң? – Газизҗан аңа шикләнеп карады. – Мин шуннан куркам…
– Әйдә, шелтерәтәбез, сөйләшегез, – диде Ильяс, өйгә таба ишарәләп.
– Хатының да бар… Әллә ничек кыен да…
– Хатын өйдә түгел. Керәбез дә шелтерәтәбез.
– Ни диярмен соң мин аңа?
– Миңа әйткәнеңне әйтерсең.
– Малай сукты дипме?
– Нишләп инде? Уең үзгәрмәдеме, диярсең.
Алар өйгә керделәр. Фирдәүсә Ильяс номер җыюга җавап бирде.. Алар хәл-әхвәл сорашкач, Ильяс трубканы Газизҗанга сузды.
– Исәнме, Фирдәүсә, – диде Газизҗан, каушаудан тирләгәнен сизеп.
Фирдәүсә ачык тавыш белән, янәшәдә басып торгандай җавап бирде:
– Саумы, саумы, Газизҗан. Сәламәтлекләрең ничек? Борчымыймы?
– Бераз бар инде, әлегә түзәрлек, – диде Газизҗан. – Фирдәүсә, синең теге уең үзгәрмәдеме ул?
– Кайсы?
– Мине чакырган идең бит…
– Ул беркайчан да үзгәрмәячәк, Газизҗан.
– Алайса, мин килермен инде…
– Бик яхшы! – Фирдәүсәнең тавышында шатлык сизелде. – Кайчанрак соң?
– Озакламаска иде…
– Мин бит әле отпускыда. Туган якларга кайтасым килә. Бәлкем, бергә китәрбез?
– Соң, бигрәк тә шәп булыр!
– Син расчёт алып куй.
– Һи, Фирдәүсә! Нинди расчёт ди монда! Бер ел акча күргән юк. Кайткач сөйләшербез әле…
– Ярый, ярый. Мин озакламам. Киләсе атнадан да калмам. Абыйга яңадан хәбәр итәрмен кайчан кайтасымны.
– Мин бүген китәргә дә әзер!..
Сөйләшеп бетергәч, Ильяс аны өстәл янына чакырды. Кыздырылган итле бәрәңге, яңа өзеп куелган кыяр, укроп исе Газизҗанның борыннарын кытыклады. Ильяс рюмкаларга аракы салды.
– Әйдә, җан тынычлыгы өчен! – Ильяс шулай дип чәкештерде дә эчеп җибәрде.
Газизҗан яргаланган бармаклары белән рюмканы әйләндерде-әйләндерде дә өстәлгә куйды.
– Мин эчмим әле, Ильяс, – диде ул гаепле кешедәй. – Йә әллә нишләп ташлармын.
– Үзеңә кара. Бераз тынычланырсың дип кенә салган идем.
Алар озаклап итле бәрәңге ашадылар, башка ул турыда сөйләшмичә генә, агач бакчасына чыктылар, авыл хәлләрен сөйләшеп утырдылар. Газизҗан, бераз тынычланып, мотоциклына утырды. Авыл башына кергәч, өенә кайтасы килмичә, мотоциклын кире борды, ике-өч йөз метрдан башланган бодай басуы янына туктады. Ул акрын гына төште дә, ызан белән чирәм киртенә таянып, кырын ятты. Яңагына тия язып утыручы тәбәнәк сабаклар, эсседән куырылган башаклар аның кебек үк сагышлы, бар нәрсәгә битараф кебек тоелды… Тыштан тынычланган шикелле тоелса да, аның эчендәге давыл басылмаган иде әле. Гомер буе балам дип, миннән каласы варис-асабам дип яшәде бит ул. Дөрес булмады микәнни бу?

10

…Малаен артык яратты шул Газизҗан. Озын көннәр буе басуда эшләгәндә дә аны уйлады, кичен, ару-талчыгудан телен аркылы тешләрлек хәлдә булса да, шул дип авызын ерып кайтты, Һаҗәрнең урынлы-урынсыз әрләүләрен, битәрләүләрен дә шул малае хакына кичерде. Аның Рафисын үлеп яратуын күргән Һаҗәр тәмам шашты, ни әйткәнен, ни кылганын үлчәмәде, әнисенә дә көн бетте. Малайларына яшь ярымлык чакта, әнисен рәнҗетүенә түзә алмыйча, Газизҗан аны бәргәләп алды. Күз төбе кара янган Һаҗәр, икенче көнне үк участок милиционерын чакыртып, аны унбиш тәүлеккә утыртты. Уйлану өчен бу аз вакыт түгел иде. Ябылудан чыгып, өйләренә кайткач, ул исәнлек-саулык сорашмады, бер генә җөмлә әйтте:
– Әйберләреңне җыйна, бүгеннән аерылышабыз!
Чыкты да ярсып утын ярырга тотынды. Бераздан әнисе килеп аны эшеннән туктатты. Баласын күтәргән Һаҗәр дә күренде.
 
– Улым, кызма әле, үзебез дә гаепсез түгел бит, – дип ялварырга, аны үгетләргә кереште.
Ләкин Газизҗан рәхимсез иде.
– Син бит, әнкәй, баштан ук күреп торасың: син дә әшәке, мин дә әшәке. Үзе кебек яхшы кешеләр тапсын. Ә без синең белән ничек тә яшәрбез!
Һаҗәр һаман да ишеткәннәренә ышанып җитә алмый, әле үзен аклап, әле Газизҗанны гаепләп, аның тирәсендә бөтерелә иде. Газизҗан бүкәнгә чабылган балтаны кулына алды, тимер тавыш белән:
– Яхшы чакта ычкын, Һаҗәр, – диде. – Мин шаярмыйм.
Иренең бер кызса һичничек чигенми торган гадәтен белгәнгә, Һаҗәр, елый-елый, өйгә кереп китте. Сәгать ярымнан ул, бала күтәргән хәлдә, әти-әнисе йортының бусагасына кайтып егылды. Газизҗан бер сүз дәшмәде, әйберләрен ишек төбенә бушатты да кайтып китте. Тавыш-гауга бетте, өйдә тынлык урнашты, әмма Газизҗанның бөтен барлыгын бер нәрсә дөрләтеп яндырды – ул Рафис иде. Төннәрен аның тавышын ишеткәндәй сикереп торды, колак төбендә «әттә» дип дәшкәнен, хуш исле җылы сулышын тойгандай булды. Ун көн дә, унбиш көн дә үтте, ул тешен кысып түзде, Һаҗәрләр бусагасына аяк басмады. Әнисе, алар янына ике-өч көн саен барып кайтып, Рафисның кыланмышларын сөйләп, аның йөрәгенә ялкын өстәп торды…
Май аенда, чәчүләр беткәч, аны эттергечле С-80 тракторы белән юл күтәртергә куйдылар. Аяз матур беркөнне әйбәт кенә эшләп ятканда, аның игътибарын карга өере җәлеп итте. Каргалар юлдан ерак түгел әрәмәлек буенда бер урынга җыелганнар, туктаусыз кайнашалар. Газизҗан тракторын туктатты да шунда атлады. Агач башында саесканнар да чикылдашып утыралар. Ул килеп җиткәндә, каргалар төрле якка очтылар, ә кыюраклары, читкәрәк төшеп, сикергәләп, аны күзәтергә тотынды. Теге урынга килеп җиткәч, Газизҗан шаккатты: нәни генә куян баласы кыймылдап ята иде. Ул торырга маташа, бер күзен чукып чыгарганнар, каны-мазары да күренми, ул балчыкка буялып беткән, гәүдәсенең дә шактый урыны чукылган. Аны әнисе яңа гына тудырып ташлаган, күрәсең. Үр куяннарының гадәтен ул укып та, ишетеп тә белә. Балалагач, әнисе баласын бер мәртәбә имезә дә ташлап китә икән. Икенче бер ана куян килеп чыкса, аны имезеп китә. Әгәр килмәсә, йә ачтан үләргә, йә үзе тамак туйдырырга мәҗбүр була бичара балакай. Бу нәни җан иясен кая да булса яшерергә кирәк иде. Газизҗан фуражкасы белән аны колакларыннан эләктерде дә әрәмәлеккә атлады, куе үсентеләр арасына кереп, куян баласын агач төбенә куйды, өстенә былтыргы корыган үләннәрне ташлады. Әрәмәдән чыккач, каргаларны таш ата-ата куып җибәрде. Әмма шуннан соң эшләве эшләү булмады. «Минем улымны да шушылай таларлар инде», – дип сызланды ул. Чөнки әтисезлек ачысының ни икәнен ару гына татыган иде. Аның күзләрен яшь элпәсе каплады, ул туктаусыз үзен битәрләде, миһербансызлыкта гаепләде. Беркемнең дә хатыны фәрештә түгел, әнә көненә икешәр сугышкан гаиләләр бар, берсе дә бала ятим итми. Юк, дөрес булмаган бу эш, Рафисыннан башка ул барыбер яши алмаячак. Йә алып кайтырга, йә акылдан язарга гына кала, дигән уй кергән иде инде аңа. Күзе чокып чыгарылган куян баласын очрату тулган күңеленә соңгы тамчы булды. Шул көнне, караңгы төшкәч, мотоциклы белән Һаҗәрләргә килеп туктады. Хатыны, эндәшү белән йөгерә-йөгерә, баланы киендерергә тотынды, чүпрәк-чапракларын эләктереп, мотоциклга чыгып та утырды. Шул көннән соң Газизҗан аны аеру турындагы уен мәңгегә башыннан чыгарып ташлады, хыялындагы ун балага бирәсе җылыны Рафисына бирде. Менә аякка басты малае. Аякка басу гына түгел, әтисенең күргән газап-хурлыклары өчен йодрык белән түли дә башлады…
…Алар Газизҗанны ярты төнгә кадәр эзләделәр. Карамаган бер генә чокыр, яр буе, күл, әрәмә дә калмады. Һаҗәр, йөгерә-йөгерә, хәтта Бүре упкыныннан да урап кайтты. Инде таң беленә башлаганда, ул икенче мәртәбә авыл башына килеп чыкты һәм бодай басуы янында туктап торган мотоциклның, аннан ерак түгел җирдә утырган Газизҗанның шәүләсен таң яктысында танып алды. Куанычыннан ул аңа кычкырырга теләде, ләкин кычкыра алмады: күп елаудан тамагы карлыккан иде. Аңа таба йөгермәкче булды, ләкин аяклары мамык шикелле йомшаган иделәр. «Шөкер, исән!» Шул сүзләрне пышылдый-пышылдый, аякларын көч-хәл белән сөйрәп, өйгә юнәлде…

11

Беркөнне иртән Ильяс хәбәр китерде:
– Кичә Фирдәүсә кайтты.
Газизҗанның гәүдәсе аша ток үткәндәй булды.
– Озаккамы? – диде ул, каушап.
– Әлегә сорамадым. Бүген кич очрашыйк. Караңгы төшкәч, Көмеш күлгә кил.
Ул көнне кич Һаҗәр сыер саугач юкка чыкты, күрәсең, Халит янына киткән иде. Газизҗан, мунчада юынып, чиста киемнәрен киде дә мотоцикл белән ике авыл арасындагы әрәмәгә юл тотты. Ул барганда, алар юк иде әле. Газизҗан, мотоциклын куак төбенәрәк кертеп куйгач, сөзәк ярның сыртына утырып, күлне күзәтергә кереште. Су пыяла кебек тип-тигез, сүнеп бетмәгән шәфәкъ алсулыгы да, тонык кына яктыртучы айның шәүләсе дә күл өстендә аермачык чагыла. Ара-тирә ниндидер бөҗәкләр юл сызып-сызып үтәләр, берничә урында су үгезе кычкыра, агач башында ябалак ухылдый. Су өсте уйдык-уйдык түгәрәкләнеп ала. Күрәсең, балыклар чебен-черки кебек бөҗәкләрне эләктерәләр. Яр әйләнәсе буйлап сузылган көрән камышларның кара-кучкыл яшеллеген әле күз аера.
Ике биек агачның ботаклары арасына кереп кысылган ай үзенең күлдәге шәүләсен үрелеп күзәтә кебек. Менә машина тавышы ишетелде, агачлар артында фара уйнаклап алды. Камыллар эченнән нәрсәдер чапылдап суга сикерде дә уртага таба йөзеп китте. Күл өсте хәрәкәтләнә, чайкала башлады, ай да, агачлар да, ниндидер талгын көйгә биегәндәй, сырланып-киселеп хәрәкәтләнергә керештеләр. Ул арада тынычлыкны бозучының йодрык кадәрле башы күренде, хәтта мыекларының су өстен сызып баруы да абайлана иде. Су кумагы каршы ярдагы күрәннәр арасына кереп юкка чыкты…
Ильясның машинасы Газизҗан утырган сыртка ук килеп туктады. Алар икесе ике яктан берьюлы чыктылар. Фирдәүсә чәчәкле күлмәк кигән, иңбашларына күпереп торучы зәңгәр свитер салган. Ул җитез адымнар белән Газизҗан янына килде.
– Менә мин кайтып та җиттем, – диде, кул биреп күрешкәч. Кулларының йомшаклыгы һәм кайнарлыгы Газизҗанның яргаланган кулларына йогып калгандай тоелды.
– Күптән кайтырга кирәк иде…
Өчәүләп хәл-әхвәл сорашып, авыл хәлләрен сөйләшеп бераз торганнан соң, Ильяс:
– Мин әйләнеп киләм әле, – дип китеп барды.
Газизҗан белән Фирдәүсә ике агач арасына кереп кысылган айга сүзсез генә карап тордылар.
– Йә, ничек итәбез соң? – диде, ниһаять, Фирдәүсә.
– Син кайчан китәргә җыенасың?
– Дүшәмбедән калмаска иде.
– Мин дә әзерләнәм алайса.
Фирдәүсә авыр сулап куйды.
– Ә Һаҗәр?
– Нәрсә Һаҗәр?
– Аның белән ничек аңлашабыз?
Газизҗан башын чайкады.
– Аңа берни дә аңлатып булмаячак. Сизсә, бөтен авылга кара тавыш чыгарачак.
– Мин аның белән кайчан да булса очрашачакмын. Күзенә ничек карармын шулчакта?
– Ул миннән котылганына куаначак кына. Мин йорт-җир бүлешмим, әйбер дауламыйм.
Ильяс килгәч, алар ничек китү турында җентекләп сөйләштеләр. Бу арада Газизҗан малга ашатылган арыш җирен сөрү белән мәшгуль. Дүшәмбе көнне кич алар басуга киләләр, Газизҗан, тракторын куеп, машинага утыра. Ильяс Газизҗан белән Фирдәүсәне тимер юл вокзалына илтеп куя. Шулай сүз беркеттеләр дә аерылыштылар. Башта Газизҗан кайтып китте, аннары Ильяс белән Фирдәүсә кузгалды. Шактый .вакыт сүзсез генә баргач, Ильяс үз-үзенә сөйләгәндәй әйтеп куйды:
– Һаман ышанып бетә алмыйм. Газизҗан – синең ирең…
– Нигә ирем? Ир кирәкми миңа.
Ильяс машинасын шып туктатты да, салон эчендәге утны яндырып, Фирдәүсәгә төбәлде.
– Мин ялгыш ишеттемме соң?
– Ялгыш ишетмәдең.
– Ул сиңа хезмәтче булып бармыйдыр бит? – диде Ильяс кырыс тавыш белән.
– Киресенчә, мин аның колы булам.
– Фирдәүсә сеңлем, әллә туган итүең җитми инде, – диде Ильяс, үпкәләвен яшермичә. – Кичә дә сораштырып-сораштырып карадым, тышы мамык, эче кабык дигәндәй, берни дә аңламадым. Туп-туры гына әйтә аласыңмы?
Ильясның бу сүзләре Фирдәүсәнең тулган күңелен ерып җибәрде.
– Гомерем буе ир-ат затларын якын китермәдем, – диде ул, күз яшьләрен кулъяулыгы белән сөртә-сөртә. – Хәзер яратырга да, бала табарга да соң инде миңа… Ялгызлыктан интегүче берәү җитә… Шуның белән күңелемне җылытсам да, гомеремне бушка үткәнгә санамас идем…
– Газизҗанны сайлавың очраклы түгел икән.
– Бәхетсез ул…
– Тормышларын харап иттеләр шул. Ул бит кеше сыман ачылып та сөйләшми. Теле сирәк кенә чишелә. Җиңел булмаячак сиңа.
– Ничек тә түзәрмен, абый. Ялгыз шәмнең үз тирәсен яктырту өчен генә янып бетүеннән ни файда?
Аларның сөйләшүе шуның белән төгәлләнде.

12

Сулыш алуы кыенлашканнан-кыенлашты. Тракторның дөбер-шатыр әйләнүче чылбырларыннан, сабан-тырмалардан күтәрелгән кара тузанны арттан исүче кайнар җил кабина эченә тутыра, сулышны, күзләрне томалый. Газизҗан, тракторын буразнага тигезләп алып бару өчен, кабинаның ачык ишегеннән әледән-әле үрелеп карарга мәҗбүр. Ул теш араларына тулган комлы, келәйдәй куе ачкылт төкереген төкергәндәй итте. Кабинаның бер ягыннан икенче ягына мич авызыннан бәргәндәй кайнар һава йөри, идарә итү рычагыннан алып бөтен нәрсә кулны пешерерлек дәрәҗәдә кызган. Кишәрлек башына җитеп, җилгә каршы борылгач, тузан болыты артта кала, йөзеңне чатнап торган кояш пешерсә дә, сулыш алу бераз гына җиңеләя шикелле.
Ниһаять, трактор юл буена якынлашты. Газизҗан борылу өчен уң кулы белән рычагны кискен генә үзенә тартты һәм беләгенең авыртуыннан ыңгырашып җибәрде. Теге вакытта Һаҗәр тешләгән урынның әз-мәз сыкрап йөрүенә ул бөтенләй игътибар бирмәгән иде. Кичәле-бүгенле кинәт шеште дә чыкты.
Газизҗан, тракторын җилгә каршы боргач, аны сүндерде дә җиргә сикерде. Кинәт урнашкан бу тынлыктан колаклары, су астындагы кебек, берни ишетмичә тонып тордылар. Кабинадагы эсселеккә, тузанга чыдый алмаган Иркә инде бер сәгать элек үк сикереп төшеп калган иде. Эт, юлның икенче ягындагы күрәнле сазламыктан чыгып, койрыгын болгый-болгый, хуҗасы янына йөгереп килде һәм, бияләй буе асылынган телен дерелдәтә-дерелдәтә, кара борынын, акыллы күзләрен аңа төбәде. Газизҗан тузан сарган керфекләрен кул сырты белән угалады, чәнчә бармагы белән колак тишекләрендәге тузанны чыгарды. Аннары, кишәрлекнең сөрелгән өлешенә кереп, җирнең сыйфатын карады. Туфрак, бичаракай, коп-коры, кантар-кантар булып умырылган, карарга да кызганыч иде. Ул сөрелмәгән җиргә чыкты, хәсрәтле карашын кайда туктатырга да белмәде. Җир шул дәрәҗәдә яргаланган ки, урыны-урыны белән сабый бала тәпие кереп китмәле. Ул тезләнде дә сызлаган кулын киң генә ярыкка тыкты, аның эченнән сулык-сулык кайнар һава бәрүен сизде, җирнең таш булып катмас өчен тартышуын, суларга азаплануын тойды. Син шушыны күреп торасың һәм аның коргаксып кипкән күкрәген җимерү-ерткалаудан тыш берни дә эшли алмыйсың. Газизҗан башын югары күтәрде, сварка уты төсле янып торучы кояштан чагылып күзләре кысылды. Эсселектән зәңгәрлеге уңып килүче күк гөмбәзендә кулъяулык кадәр дә болыт әсәре юк иде. Офыкларны, басуларны су дулкыны төсле калтыратып, рәшә йөгерә. Әллә шуның тәэсиреннән, әллә бар тарафтан килүче меңнәрчә чикерткәләр сайравыннан кайнар һава тетрәп-төтәп тора…
Ул торып басты. Костюмын салып, аяк астына ташлады, беләзек сәдәбен ычкындырып, күлмәк җиңен терсәгенә кадәр күтәрде. Күпереп шешкән беләге хөрмә төсле кара-кучкылланып ялтырый, теш эзенең берсе үлекләгән иде. Ул аны чеметеп ертты, кысып бер тамчы канлы үлеген чыгаргач, кулъяулыгы белән бәйләп куйды.
Сәгать ике тула икән, әле Фирдәүсә белән Ильяс килергә бик күп вакыт бар. Ашыйсың килмәсә дә, төшлеккә капкалап алмыйча булмастыр. Соңгы вакытларда ашказаны асты бизе тагын борчый башлады. Аны да аңламалы түгел: кайчакта ач торсаң басылыбрак китә, кайчакта авыртып торганда, ачу белән ашыйсың – гел әйбәтләнә. Бүген, Казанга китәсен сизгәндәй, таңнан авыртып уятты, туктарга уйлап та карамый. Ярар, бик интектерсә, больницага керер дә ятар.
Газизҗан, костюмын иңбашына салган килеш, юлдан ерак түгел сузылып киткән сызага атлады. Әйберләрен шунда үсеп утыручы тал төбендә калдырган иде иртән. Ул туфлиен, оекбашларын салып атты. Көеп төссезләнгән үләннәр, корып ауган куралар, яланаяк белән басуга, чытырдап сына, уала, табан астына кадала. Әле кайчан гына шәп-шәмәхә булып утырган тукранбашлар, шайтан таяклары, тигәнәкләр, паяльник белән ялкын өрдереп көйдергәндәй, көрән төскә кереп куырылганнар. Хәтта сызадагы күрәннәрне, аксыргакларны да сары тутык каплаган, аларның төбендәге су кибеп, саз гына калган, шәрәрәк урыннары яргалана ук башлаган. Газизҗан, түмгәкләргә баса-баса, уртага ук керде, коштабак кебек кенә чокырсу урында су тапты, аны болгатмаска тырышып, кушучлап ала-ала битләрен, башларын юды, күлмәкләренә агыза-агыза, муеннарын чылатты. Су, яңа сауган сөт төсле җылы булса да, хәл кертеп җибәрде. Фуражкасын да юешләп киде, аякларын да югандай итте. Шунда аның күзе күрән арасында утырган яшел бакага төште. Күрәсең, ул да әлсерәгән, авыз астындагы аксыл тиресе бер кабара, бер шиңә иде. Тотмакчы булып, Газизҗан аңа үрелде, тик бака читкә сикерде, күрән арасына кереп югалды. Балачакта бу юаш җан иясенең ниндиләрен генә тотмыйлар иде алар. Әмма Газизҗанның дусты Котдуска беркем дә җитә алмады. Бакаларны Ыктан тотып, ул өстендәге күлмәк эчләренә, чалбар кесәләренә, фуражкасына тутыра, салкын тиреләре белән тәненә ышкылуларына, шыбырдашуларына авызын ерып йөри иде. Композитор булып китте бит Котдус! Уфада яши, язган көйләре дә бик матур. Ике-өч көнгә авылга кайтса, Газизҗан яныннан китми, аны җырлата да елый, җырлата да елый… Дусты исенә төшкәч, Газизҗан авыртуларын онытып елмаеп куйды һәм авыз эченнән генә көй сузды:
Бик сагындым Ык буйларын,
Ашыгып аккан суларын.
Ык сулары басар төсле
Йөрәгем ярсуларын…
Ул тал күләгәсенә барып чалкан ятты, сулыш юлларына шүредән ялкын өргәндәй керүче кайнар һавадан котылу өчен, йөзенә юеш фуражкасын каплады. Баш очына гына сузылган Иркәнең еш-еш сулыш алганы ишетелә, чикерткәләр зең-зең сайрый, бөгәлчәннәр, төклетуралар, тагын нәрсәләрдер безелди.
Газизҗан күңеленнән тагын бер мәртәбә бөтенесен дә барлап чыкты. Документлары үзе белән, паспортын да Ильяс тып-тын гына пропискадан төшереп кайтты. Җәйге-кышкы кием-салымнарының әйбәт дигәннәре, зур пакет капчыкка тутырып, бирегә яшерелгән. Казанда киярлекләре генә азрак инде аларның. Һаҗәр аңа кием-салымны гел бәясе төшерелгән товарлар кибетеннән алырга тырышты. «Карале, нинди шәп, үзе очсыз гына!» дип, кош тоткандай кайтып килер иде. Озын булса кыскартты, киңен тарайтты, уңганын манды – барыбер шуннан алды.
Бигрәк мәзәк яшәлде инде. Аның гомерендә ил тормышы да әллә ничә төрлечә түнтәрелде. Элек дөрес түгел җирләре күп иде. Хәзер дөресен эзләп табуы да кыен. Үзләренең тормышы да барып чыкмады. Вакытында кырт кисеп ташларга хәленнән килмәде шул. Башта әнкәй диде, аннары малай диде. Дөнья куласа – сузасы булмаган, менә хәзер барыбер өзелде. Бөтенесеннән берьюлы котыла. Бронхитлы күкрәкләрен яндырып кысучы бу тузанлы һавадан да, сөякләрне дылык-дылык иләүче бу тимер өеменнән дә, күкләргә карап яңгыр сорап тилмерүләрдән дә котыла… Аның киткәнен белгәч, Һаҗәр сөенер микән? Өченче көн ул Халит янында кунып калды. Малайдан кыенсынып торасы юк, ул Чаллыда имтихан бирә. Кичә Һаҗәр эштән кайтып та тормады, шунда, исерек, диделәр. Газизҗан сыерны сауды, малларны карады, әйберләрен иркенләп җыйды, ә хатынының шунда булуына йөрәге янды. Һаҗәр хәзер аңа кирәк тә түгел иде югыйсә. Ләкин ул бит Газизҗанныкы! Аңа ул хуҗа! Аны теләсә кемгә бирәсе, теләсә кайда йөртәсе килми!
Шулай да сөенер микән Һаҗәр? Турысын гына әйткәндә, үзенең китүенә хатынының сөенүен теләми иде Газизҗан. Сөенүчеләр булыр, әлбәттә. Ник дисәң, җитәкчеләргә ялагайлануны белмәде, эчен пошырган нәрсәне йөзләренә бәреп әйтте.
Ул керфеген дә кымшатасы килмичә ята бирде, ә уйлары рәшәләрне дә узып йөгерделәр дә йөгерделәр… Һаҗәр белән эш беткән. Ә малае Рафис? Аны югалтуына Газизҗан үзе дә гаепле. Сизде бит ул аның акрын гына үзеннән ерагая барганын. Һаҗәр Халит янында чакта Газизҗан малаен җитәкләп эчәргә чыгып китә, янгын каравылы өенә бара, шунда өелешеп кәрт сугалар, аракы эчәләр, ләчтит саталар. Рафис, кайтыйк, ди, әни кайда, ди, ул аны эштә дип алдый. Бала аңлый башлагач, Һаҗәр аны үзенә боруның мең төрле юлын тапты. Өйдә салкын икән – әтисе коры утын әзерләмәгән. Койма искергән – ул такта ярмый, агачларны черетеп яткыра. Мунчаның аскы ниргәләре беткән – ул алыштырмый. Ул киемнәрен майга батыра, ул аягын юмыйча түшәккә яткан, ул чәчен алдырмый йөри, ул тагын эчеп кайткан… Әгәр аңа бүрек сатып алмаган булса, әнисе Рафиска пальто аласы булган. Әгәр ул ата-аналар җыелышларына йөргән булса, Рафиска биш фәннән «өч»ле чыгармаган булырлар иде. Кыскасы, аларның тормышындагы көйсезлекләргә әтисе сәбәпче, ә инде аның муллыгы-иминлеге бары әнисе тырышлыгы аркасында гына дигән нәрсә малайга һәр көн сеңдерелә килә. Рафис сигезенче-тугызынчы классларга җиткәч, Һаҗәр үзен Газизҗан тарафыннан мәңгелеккә бәхетсез ителгән корбан, бүген дә җәберләнүче гөнаһсыз зат итеп күрсәтергә кереште. Имеш тә, ул аны тәүге мәхәббәтеннән аерып алган, бөтенесен дә бәхетсез иткән. Әнә фәләннәр хан сараедай йорт салып керделәр, ә безнекенә кунак чакырырга да оят. Кешеләр машина арты машина ала, ә безнең әллә кайчан слётта бүләк итеп бирелгән шул бер мотоцикл. Һаҗәр үзе эчкәндә шым гына йөрсә, Газизҗан бераз төшереп кайтканда, аны купайтырга ажгырып тора. Имеш, ул гомер буе бөтен байлыкларын эчеп бетергән, шуңа күрә аларның йортына кот кунмаган. Әнә фәләннәрнең әтиләре барып, малайларын ришвәт бирә-бирә укырга керттеләр, фәләннәр, балалары институт бетерүгә, кемнәрнедер җайлап-майлап, фатирлы иттеләр, эшкә урнаштырдылар, хәзер машина алып бирергә йөриләр. Ул гына боларның берсен дә эшләргә теләми, булдыра да алмый…
Шушылардан соң малай өчен кем әйбәт тә, кем начар була инде? Ә моңа каршы Газизҗан нәрсә эшләде? Ни өчен Һаҗәргә юл куйды? Менә Газизҗанның гаебе кайда! Дәшмәгәне өчен хәзер бердәнбер баласы белән дә, туган нигез белән дә, башкасы белән дә түләргә туры килде.
Бәлкем, аның тагын да зуррак ялгышы бардыр? Һаҗәр килен булып төшкәндә үк аңа каршы түгел иде бит. Һаҗәр өчен ул җанын бирердәй булып тырышты, сугышты, аны барыбер үзенеке итте. Ә аннан соң? Нишләп саклый алмады? Ул бит Һаҗәрнең чибәрлеге алдында тезләнде, аның барлык адымнарын, сабый баланың шуклыкларына кул селтәгәндәй, елмаеп кичерә килде, түзде. Ләкин боларны Газизҗан сөю исереклеге белән эшләмәде. Соңрак, үзләренең яшәүләрен кабат-кабат хәтерендә сүткәч, андый кайнар мәхәббәт булмагандыр, дигән нәтиҗәгә килде. Шулаен шулай да, ничек инде җиде-сигез авылдан килеп укыган яшьләрне туплаган мәктәпнең иң чибәр кызын яратмаска мөмкин?! Менә бусына җавап юк иде. Һаҗәрне ул үзенә алды, аның мәңге үзенеке генә булуын теләде һәм менә бүген шуны ташлап кача…
Уйлар рәшәләрне узып йөгерде дә йөгерде… Акрын гына эсселек кимеде, кайнар теле белән тәннәрне ялаучы җил дә туктады, чикерткәләр тавышы да ерагайды, бөтенесе дә юкка чыкты…
Ул төш күрде. Имеш тә, поездга ашыга, шунда аны кап-кара чегән хатыны туктата. «Әниеңә ак ефәк шәл ал», – дип бәйләнә. Ул әнисенең күптән вафат икәнен әйтә, китмәкче була, тик чегән марҗасы аны ычкындырмый. «Әниең терелде, ул сине көтә, әгәр бүләк бирмәсәң, сиңа бик нык рәнҗеячәк», – ди. Ахырда кул селтәп, Газизҗан шәлне ала, чемоданына да салып тормый, поездга йөгерә. Менә ул ниндидер караңгылы-яктылы коридорга килеп керә. Аның ике ягында да ишекләр, шуларның кайсысыннандыр поездга чыгарга кирәк. Әлеге ишекләрнең ул әле берсен, әле икенчесен этеп карый – берсе дә ачылмый, ә үзе борылмалы-сырылмалы коридордан сулышы капкан хәлдә һаман йөгерә, ахырда ул китереп төртүгә, коридор башындагы зур ишек ачылып китә һәм, ак төтен калдырып, инде күздән югалучы поездның офык читендә койрыгы гына күренеп кала, ә төтене, һавага күтәрелеп, ак шәлгә әверелә. Газизҗан, шәленең юкка чыгуына аптырап, кулларын һавага суза, шәлнең ефәк чукларына бармак очлары тия, инде тоттым дигәндә, ул биеккә үк күтәрелә дә зәңгәр күктә ак болыт булып эленеп кала…

13

Ул эт өргән тавышка уянып китте. Йөзенә каплаган фуражкасын алып, башын калкытуга, кыска җиңле ак күлмәк, кара чалбар кигән, юантык гәүдәле, урта яшьләрдәге кешенең үзенә таба атлавын күрде. Аның йөзе дә, юл буендагы джип машинасы да таныш, Газизҗанның чамалавынча, ул район хакимият башлыгы булырга тиеш иде.
– Иркә, тукта! – диде ул этенә.
Иркә, башып иеп, койрыгын болгый-болгый, читкә китеп утырды.
– Трактор хуҗасы сезме? – диде теге кеше кискен генә.
– Мин.
Газизҗан башына фуражкасын киеп куйды, ләкин тормады, әллә төшен бүлгәнгә, әллә башкага ачуы килде аның.
– Нишләп сөрмисез?
– Ял итәм бит. Күрмисеңмени?
– Сез минем белән нишләп тупас сөйләшәсез?
– Үзең ничек – мин дә шулай. Исәнләшмәдең дә.
– Уттай вакытта йоклап яткан кешегә нинди исәнлек ди ул. Җирнең яргаланганын күрмисеңме әллә?
– Күрү генә түгел, мин аның көйгән исен дә сизәм.
Башлыкның тавышы көтелмәгәндә нидер тапкан кешенекедәй көчәеп китте:
– Тукта, тукта, син бит теге абзый!
– Нинди абзый?
– Яз көне мин килгәч, тракторыңнан төшмәгән идең.
– Ә нишләп төшәргә тиеш идем мин?
– Син бит җитәкче килгәнен аңладың.
– Безнең җитәкчеләр башлап үзләре төшәләр машиналарыннан. Мужыт миңа трактордан төшеп менү мең газаптыр.
Башлык сүзне шундук икенчегә борды:
– Көпә-көндез трактор сүндереп күләгәдә яткан өчен, сезне эшегездән алырга кирәк!
– Син мине куркытма, апаем. Мин бу җирдән җан алган, гомер буе бергә. Әле син килгәнгә кадәр бер-беребездән канәгать идек.
– Эшләргә кирәк, абзый кеше. Тел чарлаучылар болай да буа буарлык.
– Ыштан төбе туздыручысы алардан да күбрәк, – диде Газизҗан, төрттереп.
– Сез кузгалырга уйлыйсызмы, юкмы?
Башлыкның кызганнан-кыза баруын күрү Газизҗанда нишләптер канәгатьләнү тойгысы уятты. Шуңа күрә ул һич тә бирешергә уйламады:
– Кайчан кузгалырга икәнен мин өстән күрсәтмәсәгез дә беләм, – диде горур гына. – Бик ашыксаң сөрә тор.
Башлыкның күзләрендә ачулы очкыннар уйнарга тотынды, ул әле генә кабызган затлы сигаретын аяк астына ыргытты.
– Әллә син мине җир сөрмәгән малай дип беләсеңме?!
– Бер дә сөргәнгә охшамагансың, – диде Газизҗан, аны юри үртәп.
– Кабыз әле тракторыңны! – дип боерды башлык. – Хәзер сөреп күрсәтәм мин сиңа!
– Кабызып биргәч, аны минем малай да сөрә. Син үзең кабыз…
Башлык ачу белән аңа карап куйды да, эре-эре атлап, трактор янына китте. Рәтен белә икән тагын үзе, тиз генә кабызып, сөреп тә китте.
Бик озак яткан сыман тоелса да, әле сәгать өченче ярты гына иде. Газизҗан, сумкасын ачып, ризыкларын чыгарды, әмма шуны гына көткәндәй, эче тагын чәнчешергә тотынды. Ул ит кисәген Иркәгә бирде, үзе көчләп диярлек кыяр белән ипи ашады да шешәдән ике-өч йотым чәй капты. Авыртуы тагын да көчәйде. Ул кулы белән шул урынга сак кына баскалап карады, чәнчешкән урын ашказаны асты бизеннән өстәрәк кебек тоелды. Күкрәккә үк үрмәли ахрысы. Казанга баргач, операциягә ризалашырга туры килүе дә бар әле…
Газизҗан, әйберләрен сумкага салгач, туфлиләрен киде һәм кишәрлек турыннан урап бу башка якынлашып килүче тракторны каршыларга басу эченә керде, сөрелгән җирне карап әйләнде, буразнаның тигезлегенә дә, тирәнлегенә дә тел-теш тидерерлек түгел иде. Тракторны туктатып, башлык кабинадан төште. Аның бөтен җиренә тузан утырган, шахтадан чыккан төсле ике күзе белән тешләре генә ялтырый, лычма булган күлмәге тәненә ябышкан, яңакларыннан, муеныннан, беләкләреннән тир ага иде.
– Шәпме соң минем джипта? – диде Газизҗан, чак-чак көлеп җибәрмичә.
– Моннан шәбрәкләрен дә күргән бар, – диде башлык, сер бирергә теләмичә.
Ул, машинасына барып, ап-ак сөлге белән битләрен, муенын, беләкләрен сөртте, сөлгесе җиргә салып тапталган төсле булды. Аннары көмештәй ялтырап торган термос алып, ике пластмасс стаканга салкын чишмә суы агызды, берсен Газизҗанга сузды. Су тешләрне сындырырлык салкын иде. Газизҗан ваклап-ваклап кына йотты, бронхитыннан курыкты, ә башлык өч кенә йотты. Тагын бер стакан эчте дә термосын Газизҗанга сузды. Газизҗан аптырап калды.
– Алыгыз, миннән истәлек булсын!
– Ни хөрмәтенә?
– Танышу хөрмәтенә. Минем әтием дә тракторда эшли.
Газизҗан алмагач, термосны аның әйберләре янына утыртып куйды. Машинасын кузгатып, аның янәшәсенә үк килде дә, ишеген ачып, рульдән төшмичә генә:
– Сез мине гафу итегез, абзый, – диде.
Газизҗан аптырашта иде, аңа кыен булып китте.
– Энәләремне чыгарганга син гафу ит, – диде ул ихлас күңелдән.
Машина күздән югалды. Газизҗан стакандагы суын эчеп бетерде дә термоска карап торды, гаҗәпләнүдән башын чайкап куйды. Аннары тракторына барып, кабинага менеп утырды. Биредә эсселек кайнар мунчадагы кебек иде. Бу тузан эчендә соңгы әйләнүләрең, түзәргә кирәк, диде ул үз-үзенә. Ләкин тракторын һаман кузгатмады, чөнки эч авыртуының көчәйгәннән-көчәюен сизде. Ахырда түзмәде, шуып диярлек җиргә төшеп, буразнага утырды, гәүдәсен артка җибәреп, учлары белән җиргә таянды, күзләрен йомды. Йөрәге дә шушында бит инде аның. Гомернең дә күпме калганы билгесез. Әле дә ярый җир берәү генә. Кая китсәң дә, мәңгелек түшәгең анда…
Хәрәкәтсез шактый утырганнан соң, ул, кабинасына күтәрелеп, үзендә тракторын кузгатырлык көч тапты. Сәгатьтән артык сөргәннән соң, басуның иң калку урынында туктап, тырма тешләренә җыелган үләнне чистарткач, тирә-юненә күз атты. Бөтенесе, су эчендәге кебек, рәшә дулкынында җәйрәп ята. Сап-сары иген басулары, ямь-яшел Ык тугайлары, күгелҗем әрәмәләр, Аккүк, алма бакчасы, ерактагы башкорт урманнары, әби таулары, сыер, сарык көтүләре кайта торган Надулат үре. Бөтенесенең һәр кирте, һәр борылмасы, тез биеклеге һәрбер куагына кадәр таныш. Ач-ялангач балачак елларында әнә шулар үзләренең алабуталары, кычытканнары, юа-кузгалаклары белән, сәрдә, камыш тамырлары, кәҗә сакаллары, шома көпшәләре, җиләк-җимешләре, куырган бодайлары-борчаклары белән аларны үлемнән коткарып калдылар. Икенче класста укыганда бугай, аларны бөтен мәктәп белән басуга башак җыярга алып бардылар. Балалар тезелешеп басып, арышы урып алынган басуның камыл төбенә өзелеп төшкән башакларны букчаларына җыя-җыя, икенче читенә кадәр барып чыктылар. Укытучылар һәркемнең башагын үлчәп кабул иттеләр. Шуның өчен Газизҗанга ике стакан арыш оны тиде. Өйгә ул чиксез куанып кайтып керде. Әнисе шул оннан, улына рәхмәтләр укый-укый, казанда талкан болгатты. И ул талканның тыгызлыклары, теш белән кыскан саен, аннан чыккан баш әйләндергеч тәмнәр, ул тәмнәрнең майланып бөтен авызга таралулары. Ул талканны йотып җибәргәнче үк, эчнең түземсезләнеп тартылулары!.. Дүртенче класска керәсе елны ул әнисенә бәләкәй чалгы белән борчак чабыша башлады. Чабуы күпме булгандыр инде, әмма кырда эшләүчеләр өчен йә борчак ашы, йә борчак боткасы пешерәләр, эттәй арысаң да, тамагың туеп кайта…
Газизҗан сәгатенә күз төшерде. Фирдәүсә килергә дә күп калмаган икән. Ул тракторын кузгатты. Хәлсезләнеп кызарган һәм инде шактый түбәнәйгән кояш, аңардан качарга теләгәндәй, басу сыртындагы каен полосасына ышыкланып йөгерә, кәүсәләрнең сирәгрәк урыннарыннан кул көзгесе төсле ялтырап-уйнап бара. Әнә ул каенлыкның сирәгрәк җиренә җитте, кәүсәдән кәүсәгә күчкәне аермачык күренә башлады. Газизҗан аңардан һич кенә дә күзен ала алмады, хәтта тракторының буразнадан читкә китүен дә сизми калды. Ул, идарә рычагын тартып, аны кабат эзенә кертте. Бер дә буразна ташлаганы юк иде. «Әллә кояш белән янәшә, бу басуларны, туган җирләрне карап, үземнең җаным да йөгерәме соң?» – дип уйлап куйды.
Барысы да әйбәт булачак. Менә бу эчнең чәнчешүе генә. Эч кенә түгел, шиклерәк бит әле ул, күкрәккә дә, кулларга да, хәтта аякларга да таралып, тоташ сыкрый. Ул басу түренә барып җитте, кире борылды. Җил бераз кимесә дә, кабина эченә тузан бөркелеп кергәнлектән, тын алуы да кыен, юньләп күреп тә булмый иде. Газизҗан бер як ишекне ябып куйды да, гәүдәсен кабинадан яртылаш чыгарып, чүпрәк белән тәрәзәдәге тузанны сөртә башлады. Шулчак аның күзе ничектер күк йөзенә төште һәм анда эленеп торган ялгыз болытны күрде. Ул аһылдап урынына утырды, күкрәгендә нидер кузгалып куйды. Ап-ак болыт! Әле бая гына төшендә күргән ак болыт иде бу. Ничә көннәр буе чип-чиста торган зәңгәр күктә беренче болыт кисәге! Димәк, дымга сусаган бу җирләргә шифалы яңгыр явачак, арыш чәчәргә дә, көзге бодайга да өмет бар. Болытны ул күзеннән гел ычкындырмады, хәтта тузан да күпмедер басылган, сулышы да җиңеләйгән шикелле тоелды. Басуның иң биек урынын үтеп, аска төшә башлаганда, юлга кызыл «Жигули» килеп туктады. Һавадагы ак болыт чайкалып куйды, ул маңгаена, аркасына тир бәреп чыгуын сизде…
Газизҗан юлга егерме-утыз метр кала муфтаны аерды да тракторны сүндерде. Ләкин гәүдәсен кузгата алмыйча шактый утырды. Ниһаять, җиргә сикерде. Тораташ катып калган һава аның бөтен барлыгын кысып алды, бер генә адым атларга да ирек бирмәде, ул үзе дә җансыз ташка әйләнде кебек. Бу таш аны утлы энәләр белән чәнчегәндәй кысып алды. Юк, бу теге чир түгел, бу ниндидер зур, хәтәр нәрсә иде. Чөнки ул Газизҗанның эчен генә түгел, һәрбер күзәнәген көйдерергә тотынды. Ул күз алдында кызыл ут булып янучы машинага таба ава-түнә атлады. Зиһене томаланды, бар нәрсәнең мәгънәсе югалды…
Менә ул мең газап белән машина янына килеп җитте. Анда Фирдәүсә белән Ильяс басып торуы шәйләнде. Алар исәнләштеләр дә бугай, әллә авырыйсыңмы, дип тә сорадылар бугай, ләкин Газизҗан өчен боларның бөтенләй әһәмияте юк иде. Ул Фирдәүсәнең күзләренә ярдәм сорагандай төбәлде, теле әйләнмәде, яргаланган иреннәре кызганыч дерелдәп бер ачылды, бер ябылды, тамак төбе белән еш-еш сулап алды. Ахырда ул бөтен барлыгы белән этеп бер сүз чыгара алды:
– Бул… мый…
Бу сүзнең газаплы ялкыны офыктан офыкка кадәр җирләргә дөртләп кабарлык иде… Ильяс кычкырып җибәргәнен сизми дә калды:
– Ничек булмый?!
– Зинһар, гафу итегез, – димәкче булды Газизҗан.
Әмма тавышы чыкмады, корыган тамак төбеннән аңлаешсыз хырылдау гына ишетелде.
Фирдәүсә ап-ак ефәк күлмәктән иде, «өф» дисәң, очып китмәле җиңел зәңгәр күк төсле косынка япкан, ул искиткеч чибәр, чиста, саф иде… Фирдәүсә аның сулык-сулык кан йөрүдән тамырлары бүрткән тузанлы кулын, үзенең нәфис ак кулларына алып, хушбуй сибелгән кайнар яңагына терәде. Газизҗанның кулы коточкыч авыр, имән кайрысыдай кытыршы иде, аңардан туфрак, май һәм җир исе килә иде. Әйтерсең лә бу кул түгел, ә бәлки мәңге шушы җирдә үсүче, ләкин күзгә күренмәс пәһлеван агачның бер тере тамыры иде. Фирдәүсәнең тамак төбенә нидер тыгылды, тавышы әллә кайдан – теге ак болыттан ук килгән кебек тонык чыкты:
– Мин сине гаепләмим, Газизҗан. Баштук үз иркеңә куйдым… – Бу кулның кайнарлыгын, үзенә генә хас исен мәңге хәтерендә калдыру өчен, Фирдәүсә аңа иреннәрен тигерде, ә күз карашын Газизҗанның йөзеннән алмады. Газизҗанның күзләре гафу үтенергә мөлдерәп тора иде. Шуны аңлап, Фирдәүсә:
– Күңелем барыбер синең белән, – диде. – Миңа хәзер элеккедән җиңелрәк. Рәхмәт сиңа…
Газизҗан дәшә дә, кымшана да алмады. Ак һәм кара шәүлә кызыл шәүләгә таба атлады, аннары өчесе дә юлдан ерагаеп юкка чыкты…
Ул, тез буыннары йомшап, акрын гына чүгәләде дә йөзтүбән капланды, бөтен гәүдәсе белән сузылып, әле бер яңагын, әле икенчесен камыллы кайнар туфракка терәде, аннары чалкан әйләнде. Монда аунасаң да егылып төшү мөмкин түгел, һәм бүтән берни дә кирәкми иде. Калак сөякләре белән, бөтен гәүдәсе белән җирнең катылыгын тойгач кына, рәхәтләнеп җиңел итеп сулап җибәрде, күзләрен йомарга теләде, әмма керфекләренә зәңгәр күк йөзендәге ак болыт килеп кунды… Нинди илаһи тынлык! Газизҗан шикләнми: җир аны кичерде. Ул һәрвакыт шулай, нинди хәлдә булсаң да, сине аңлый, тып-тын кичерә һәм кабул итә. Ә үзе беркайчан да, үзе үлеп барганда да, сиңа хыянәт итми… Газизҗан бөтен гәүдәсенә иртәгә кояш чыкканга кадәр эшләрлек көч иңгәнлеген тойды.

Фоат САДРИЕВ

Фото: https://ru.freepik.com/Изображение от wirestock