Гадилек һәм бөеклек үрнәге

Га­ди­лек һәм бө­ек­лек үр­нә­ге

Дөнь­я­кү­ләм та­ныл­ган ар­хе­о­лог, та­рих­чы Альф­ред Хә­сән улы Ха­ли­ков ту­рын­да­гы яз­мам­ны кү­ңе­лем­дә нык ур­на­шып кал­ган ха­ти­рә­ләр­дән баш­лап җи­бә­рә­сем ки­лә.

1969 ел­ның 1 ию­лен мин бик ачык хә­тер­лим әле. Без, бер төр­кем пед­инс­ти­тут сту­дент­ла­ры, бо­рын­гы бол­гар­лар хә­ра­бә­лә­рен ка­зыр­га дип, Би­ләр­гә ар­хе­о­ло­гик прак­ти­ка үтәр­гә кил­дек. Экс­пе­ди­ция җи­тәк­че­се Альф­ред Хә­сә­но­вич – әле ул чак­та 40 яшен яңа гы­на ту­тыр­ган яшь про­фес­сор – эш баш­ла­ныр ал­дын­нан без­не бик озак шә­һәр­лек­тә йөрт­те, экс­кур­сия үт­кәр­де.

Иң әү­вәл шә­һәр­лек­нең үзәк өле­ше­нә бар­дык. Ти­рә-юнь­дә шау­лап үс­кән арыш ба­суы. Хә­ра­бә­ләр, ан­дый-мон­дый шик­ле нәр­сә­ләр кү­рен­ми. Җи­тәк­че­без, кы­зып-кы­зып, бол­гар ба­ба­ла­ры­быз­ның мәш­һүр ка­ла­сы Би­ләр ту­рын­да сөй­ли, бер­ни аңыш­мый­ча ба­сып то­ра­быз. Кай­да соң мон­да ар­хе­о­ло­гия? Шу­шы арыш ба­су­ын ка­зыр­га дип кил­дек­ме­ни без? Бе­рәр нәр­сә чы­гар­мы соң мон­нан? Ай-һай! Хә­ле­без­не аң­ла­ды бу­гай, ма­ши­на­лар­га утыр- тып, Би­ләр­нең бо­рын­гы ны­гыт­ма­ла­рын күр­сә­тер­гә алып кит­те. Го­ме­ре­без­дә бе­рен­че тап­кыр шә­һәр вал­ла­рын кү­реп шак­кат­тык шун­да. Би­ек­ле­ге 3–4 метр­га җи­тә, озын­лы­гы 10 чак­рым­нан ар­тык! Мон­дый зур ка­ла­лар ур­та га­сыр­лар­да си­рәк бул­ган икән. Без күр­гә­не бит әле аның сак­ла­нып кал­ган өле­ше ге­нә. За­ма­нын­да шул үр­ләр өс­те­нә та­гын 3–4 метр би­ек­лек­тә­ге агач сте­на­лар, 100–150 метр ара кал­ды­рып кү­зә­тү ма­на­ра­ла­ры утыр­тып куй­ган­нар. Җит­мә­сә, сте­на­ның тыш­кы ягын­нан ти­рән чо­кыр­лар ка­зып, шул чо­кыр­лар­га су да җи­бәр­гән­нәр икән. Кал­га­нын ин­де үзе­без­нең фан­та­зи­я­не эш­кә җи­геп күз ал­ды­на ки­тер­дек. Кре­пость сте­на­ла­ры буй­лап кул­ла­ры­на ук-җәя, сөң­ге һәм су­гыш бал­та­сы тот­кан сак­чы­лар йө­ри, ерак­та­рак ат­лы гас­кәр то­ра, шә­һәр эчен­дә ты­ныч ха­лык үз эше бе­лән мәш­гуль: чүл­мәк ясый, ти­мер коя, са­ту-алу итә...

Төш­ке ял­дан соң ма­ши­на­быз трак­тор, ком­байн­нар бе­лән тул­ган «Сель-хоз­тех­ни­ка» ише­гал­ды­на ки­леп тук­та­ды. Би­ре­дә XII–XIII га­сыр­лар­га ка­ра­ган мө­сел­ман зи­ра­ты бар икән. Баш­та ыша­нып та җит­мә­дек. Ка­ян бел­гән­нәр зи­рат бул­га­нын? Бе­раз­дан үзе­без дә аң­лап ал­дык: күп­тән тү­гел ге­нә ка­зып таш­лан­ган чо­кыр ти­рә­сен­дә ке­ше сө­як­лә­ре ау­нап ята иде. Кул­га кө­рәк тот­тыр­ды­лар, ки­рәк бу­ла кал­са дип, щёт­ка, сос­кы ише әй­бер­ләр бир­де­ләр, ни­чек ка­зыр­га икән­ле­ген күр­сәт­те­ләр, һәм без эш­кә то­тын­дык. Туф­рак­ның өс­ке кат­ла­мын алып таш­лап, учас­ток­лар­ны ти­гез итеп чис­тар­тып бе­те­рү­гә, без­нең ян­га Альф­ред Хә­сә­но­вич ки­леп чык­ты һәм, күп­лә­ре­без­не га­җәп­кә кал­ды­рып, пы­чак бе­лән җир өс­тен­дә әл­лә нин­ди аң­ла­шыл­ма­ган сы­зык­лар сы­за баш­ла­ды.

– Ме­нә бу – бо­рын­гы ка­бер уры­ны. Янә­шә­сен­дә­ге ка­бер­гә ка­ра­ган­да бо­рын­гы­рак. Кү­рә­сез­ме, те­ге­се аны бе­раз ки­сеп үтә? Кү­мел­гән ке­ше­нең ба­шы шу­шы як­та бу­лыр­га ти­еш, саг­рак чис­тар­тыр­га ки­рәк.

Бер­ни күр­ми­без. Әл­лә нин­ди тап­лар бар аны­сы, ә кая соң ка­бер­лек, про­фес­сор аны нин­ди бил­ге­лә­рен­нән та­нып бе­лә? Җи­тәк­че­без без­не җир ку­е­нын­да ки­нәт ке­нә пәй­да бул­ган һәм әле фә­кать үзе­нә ге­нә кү­ре­нә тор­ган тап­лар­ның се­ре­нә тө­шен­де­рер­гә ты­ры­ша. Та­гын һәм та­гын бер тап­кыр аң­ла­та, күр­сә­тә. Әһә, нәр­сә­дер ачык­ла­на бу­гай. Без­нең ал­да чын­нан да ка­бер эз­лә­ре иде. Исем кит­те, вал­ла­һи, тән­нә­рем чы­мыр­дап куй­ды. Шул мәл­дә әле­ге эз­ләр­не бер­нин­ди ял­гыш­сыз «у­кый» алу­чы ар­хе­о­лог ми­нем өчен нин­ди­дер бер тыл­сым ия­се ке­бек то­ел­ды. Көн­лә­шеп ка­ра­дык без аңа. Тиз­рәк ар­хе­о­ло­гия сер­лә­ре­нә тө­ше­нә­се­без кил­де, кү­ңе­ле­без­дә аның ке­бек җир ас­тын­да кал­ган та­ри­хы­быз­ны аң­лар­га сә­ләт­ле гый­лем ия­се бу­лу те­лә­ге уян­ды.

Бер ай­га якын дә­вам ит­кән экс­пе­ди­ция ва­кы­тын­да сту­дент­лар­ны шак­ка­тыр­ган нәр­сә­ләр күп бул­ды. Ба­ры­сы да яңа иде бит без­нең өчен. Әк­рен­ләп кү­нек­тек та­гын. Альф­ред Хә­сә­но­вич­ның про­фес­сор­лы­гы­на гы­на кү­не­гә ал­ма­дык. Бер ка­ра­саң, ко­еп куй­ган га­лим ин­де үзе: ак чал­бар бе­лән күл­мәк­тән, ба­шын­да эш­лә­пә, му­е­ны­на фо­то­ап­па­рат ас­кан. Ка­лын пы­я­ла­лы күз­лек ки­гән. Әм­ма про­фес­сор өчен бе­раз яшь­рәк ке­бек. Ке­ше­ләр бе­лән, ми­ңа кал­са, ча­ма­дан тыш га­ди, егет­лә­ре­без бе­лән кул би­реп ке­нә исән­лә­шә, ба­ры­быз­ның да исем­нә­рен бе­лә. Ма­ши­на­да бар­ган­да җыр баш­лап җи­бә­рү­че дә ул, ки­рәк ва­кыт­та мә­зәк­ләр сөй­ләп, кү­ңел­лә­ре­без­не кү­тә­реп җи­бә­рү­че дә. Ис­кит­кеч яр­дәм­чел, һәр­ва­кыт кө­ләч йөз­ле, тә­кәб­бер­лек­нең, мин-мин­лек ди­гән нәр­сә­нең эзе дә юк. Кыс­ка­сы, без кү­реп га­дәт­лән­гән про­фес­сор хал­кы­на бө­тен­ләй ох­ша­ма­ган. Әнә, ку­лы­на кө­рәк то­тып, әле бер, әле икен­че сту­дент яны­на ашы­га: аң­ла­шы­лып җит­мә­гән урын­нар­ны үзе ка­зып ка­рый, ях­шы­лап ка­бат-ка­бат чис­тар­та, ту­зан­га ба­тып бе­тә. Һа­ман без­нең ара­да кай­на­ша.

Кү­рә­сең, иң бе­рен­че чи­рат­та шу­шы сый­фат­ла­ры Ка­зан дәү­ләт уни­вер­си­те­ты про­фес­со­ры Альф­ред Ха­ли­ков­ны сту­дент яшь­ләр­нең ку­ми­ры ит­кән­дер дә ин­де. Ар­хе­о­лог бу­лыр­га те­ләү­че­ләр мин ге­нә тү­гел идем. Би­ләр экс­пе­ди­ци­я­се­нең һәм, го­му­мән, Би­ләр­нең сим­во­лы­на әве­ре­леп кит­кән про­фес­со­ры­быз без­нең ба­ры­быз­ны да маг­нит ке­бек үзе­нә тар­тып тор­ды.

А. Х. Ха­ли­ков 1929 ел­ның 30 ма­ен­да Та­тарс­тан­ның Нор­лат-Ок­тябрь ра­йо­ны Күз­кәй (Кур­ма­на­е­во) авы­лын­да укы­ту­чы­лар га­и­лә­сен­дә туа. Тиз­дән алар­ның га­и­лә­се Ка­зан­га кү­че­неп ки­лә. Би­ре­дә ул 1947 ел­да ур­та мәк­тәп­не тә­мам­ла­ган­нан соң, Ка­зан дәү­ләт уни­вер­си­те­ты­ның та­рих-фи­ло­ло­гия фа­куль­те­ты­на укыр­га ке­рә. Ар­хе­о­ло­ги­я­гә бе­рен­че адым­на­рын кү­ре­нек­ле та­рих­чы-ар­хе­о­лог Ни­ко­лай Фи­лип­по­вич Ка­ли­нин җи­тәк­че­ле­ген­дә баш­лый. Үзе­нең хөр­мәт­ле ос­та­зы бе­лән бер­гә­ләп ар­хе­о­ло­гик раз­вед­ка­лар­да, ка­зу эш­лә­рен­дә кат­на­ша, нык­лап то­рып фән бе­лән шө­гыль­лә­нер­гә ки­рәк ди­гән ка­рар­га ки­лә. А. Ха­ли­ков­ның сту­дент ел­ла­рын­да ук язы­лып, 1951 ел­да уни­вер­си­тет­ның «Гыйль­ми яз­ма­лар­»ын­да ба­сы­лып чык­кан бе­рен­че фән­ни хез­мә­те СССР Юга­ры бе­лем би­рү ми­нистр­лы­гы та­ра­фын­нан 1 нче пре­ми­я­гә ла­ек дип та­бы­ла. Шул ук ел­ны уни­вер­си­тет­ның соң­гы курс сту­ден­ты А. Ха­ли­ков СССР Фән­нәр ака­де­ми­я­се­нең Ка­зан фи­ли­а­лы Тел, әдә­би­ят һәм та­рих инс­ти­ту­ты­на ла­бо­рант эше­нә ка­бул ите­лә. Го­ме­ре­нең соң­гы көн­нә­ре­нә ка­дәр га­лим шу­шы инс­ти­тут­та эш­ли, га­ди ла­бо­рант­тан баш­лап ар­хе­о­ло­гия бү­ле­ге мө­ди­ре һәм баш фән­ни хез­мәт­кәр дә­рә­җә­се­нә ка­дәр кү­тә­ре­лә. Би­ре­дә аның ур­гы­лып тор­ган энер­ги­я­се, ис­кит­кеч оеш­ты­ру сә­лә­те мо­ңа ка­дәр фән­дә мәгъ­лүм бул­ма­ган дис­тә­ләр­чә, йөз­ләр­чә ар­хе­о­ло­гик ис­тә­лек­ләр ачу­га юнәл­те­лә, Та­тарс­тан ра­йон­на­рын­да һәм күр­ше өл­кә­ләр­дә алып бар­ган нә­ти­җә­ле ка­зу эш­лә­ре күп­ләр­не көн­ләш­те­рер­лек фән­ни ачыш­лар­га ки­те­рә.

Альф­ред Хә­сә­но­вич­ны кай­бе­рәү­ләр Идел-Урал буе ха­лык­ла­ры­ның бо­рын­гы ыруг­лык җәм­гы­я­те чо­ры­на ка­ра­ган ар­хе­о­ло­ги­я­сен бар як­лап, төп­тән өй­рән­гән га­лим бу­ла­рак кы­на бе­лә­ләр. Бу дө­рес­тән дә шу­лай. СССР Фән­нәр ака­де­ми­я­се­нең Ар­хе­о­ло­гия инс­ти­ту­тын­да 1956 ел­да як­лан­ган кан­ди­дат­лык дис­сер­та­ци­я­се дә, 1966 ел­да як­лан­ган док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­се дә җир­ле фин-угор ха­лык­ла­ры­ның таш һәм брон­за га­сы­ры­на ка­ра­ган иң бо­рын­гы та­ри­хын өй­рә­нү­гә ба­гыш­лан­ган иде. Әм­ма шу­шы хез­мәт­лә­рен­дә дә га­лим үзен га­җә­еп киң эру­ди­ци­я­ле та­рих­чы итеп (ар­хе­о­лог кы­на тү­гел!) күр­сә­тә ал­ды. Фин-угор ха­лык­ла­ры­ның эт­но­ге­не­зы­на ка­гы­лыш­лы бик тә кат­лау­лы проб­ле­ма­лар­ны өй­рә­нү­че га­лим­нәр әле хә­зер дә А. Х. Ха­ли­ков хез­мәт­лә­ре­нә, биг­рәк тә «Ур­та Идел­нең бо­рын­гы та­ри­хы» (М., 1969), «Ба­ла­но­во куль­ту­ра­сы ис­тә­лек­лә­ре» (М., 1976), «И­дел-Ка­ма эл­гә­ре­ге ти­мер га­сы­ры чо­рын­да» (М., 1977), «Ка­зан буе ка­би­лә­лә­ре куль­ту­ра­сы» (М., 1980) ке­бек фун­да­мен­таль мо­ног­ра­фи­я­лә­рен­дә бә­ян ител­гән факт­лар­га та­я­на­лар, аның кон­цеп­ци­я­сен та­гын да үс­те­рә­ләр. Бә­хәс­лә­шә­ләр дә, бил­ге­ле, кай­бер фи­кер­лә­рен ки­ре дә ка­га­лар. Әйе, фән бит ул, яңа ма­те­ри­ал­лар та­бы­лып кы­на то­ра. Әм­ма Ха­ли­ков кон­цеп­ци­я­се­нең ни­ге­зе нык, чөн­ки ул ис­кит­кеч бай та­ри­хи-ар­хе­о­ло­гик чы­га­нак­лар­га та­я­на.

Про­фес­сор А. Х. Ха­ли­ков­ның ар­хе­о­ло­ги­я­дә як­ты эз кал­дыр­ган та­гын бер фән­ни юнә­ле­ше бар: төр­ки ха­лык­лар­ның, биг­рәк тә бол­гар ба­ба­ла­ры­быз­ның бо­рын­гы та­ри­хы. Бу та­рих бе­лән ул утыз ел­дан ар­тык шө­гыль­лән­де. Эл­гә­ре­ге бол­гар­лар­ның Тә­теш ра­йо­нын­да­гы Олы Тар­хан ка­бер­ле­ген ка­зып тик­ше­рү нә­ти­җә­лә­ре­нә ба­гыш­лан­ган клас­сик мо­ног­ра­фи­я­сен (ав­тор­да­шы В. Ф. Ге­нинг) Мәс­кәү­нең «Нау­ка» нәш­ри­я­ты 1964 ел­да ук бас­ты­рып чы­гар­ган иде. Хә­зер дә без­нең кул­лар­дан төш­ми ул ки­тап, чөн­ки факт­ла­ры да, шул факт­лар­га ни­гез­лән­гән фи­кер­лә­ре дә һа­ман ис­кер­ми.

1970 ел­лар­да А. Х. Ха­ли­ков бу юнә­леш­тә­ге фән­ни эш­чән­ле­ген та­гын да ки­ңәй­тә, ти­рә­нәй­тә төш­те. Идел буе тө­бә­ге­нә төр­ки ка­би­лә­ләр­нең бол­гар­лар­га ка­дәр бер­ни­чә га­сыр элек үтеп ке­рү­лә­рен ис­бат­лап яз­ган фән­ни мә­ка­лә­лә­ре га­лим­нәр­нең кис­кен тән­кыйть уты­на ду­чар бул­са да, бү­ген­ге көн­дә Ха­ли­ков кон­цеп­ци­я­се бер­кем­дә дә шик уят­мый ин­де. Ки­ре­сен­чә, төр­ки ба­ба­ла­ры­быз­ны та­гын да бо­рын­гы­рак чор­дан эз­ли баш­ла­ды­лар, дө­рес, әле­гә факт­лар гы­на җи­тәр­лек тү­гел.

1967 ел­да Альф­ред Хә­сә­но­вич Идел Бол­гарс­та­ны­ның мон­гол яу­ла­ры­на ка­дәр­ге баш­ка­ла­сы бул­ган Би­ләр­дә киң масш­таб­лы ка­зу эш­лә­ре баш­лап җи­бә­рә. Шә­һәр­лек­не һәм аның ти­рә-юнен, Көн­чы­гыш Ев­ро­па ар­хе­о­ло­ги­я­сен­дә бе­рен­че­ләр­дән бу­лып, са­мо­лет­тан фо­то­га тө­ше­рә­ләр, Мәс­кәү­дән бел­геч­ләр ча­кыр­тып, аэ­ро­фо­то ма­те­ри­ал­ла­рын җен­тек­ләп өй­рә­нә­ләр. Әле­ге эш­ләр­не хак­лы рә­веш­тә бол­гар ка­ла­ла­рын өй­рә­нү­дә яңа этап дип бә­я­лә­де­ләр. Дө­рес­тән дә, мо­ңар­чы әле бер ге­нә шә­һәр­лек­не дә шул­ка­дәр зур мәй­дан ка­зып тик­шер­гән­нә­ре юк иде. Ун ел эчен­дә ике гек­тар ча­ма­сы җир­дә куль­ту­ра кат­ла­мы ачыл­ган! Кәр­ван­са­рай ти­рә­сен­дә бо­рын­гы мун­ча хә­ра­бә­лә­ре, шә­һәр үзә­ген­дә Җә­мигъ мә­че­те, аның янын­да кир­печ­тән са­лын­ган бай фе­о­дал йор­ты, ти­мер­че­ләр һәм чүл­мәк ясау­чы­лар бис­тә­се, мө­сел­ман зи­рат­ла­ры, бол­гар ар­хе­о­ло­ги­я­сен­дә бе­рен­че тир­мә эз­лә­ре һәм бу объ­ект­лар­ны ка­зы­ган­да ки­леп чык­кан мең­лә­гән та­был­дык­лар, уни­каль әй­бер­ләр – ачыш­лар­ның нин­дие ге­нә бул­ма­ды! Бо­лар­ның ба­ры­сы да бит, уй­лап ка­ра­саң, Ха­ли­ков­ның фи­да­карь хез­мә­те нә­ти­җә­се, бол­гар ар­хе­о­ло­ги­я­се­нә керт­кән сал­лы өле­ше.

Һәр­ва­кыт­та­гы­ча, Би­ләр ар­хе­о­ло­ги­я­сен­дә­ге ачыш­лар да бә­хәс­сез ге­нә ка­бул ител­мә­де. Идел Бол­гарс­та­ны­ның мон­гол­лар­га ка­дәр­ге баш­ка­ла­сы ту­рын­да­гы фән­ни бә­хәс­ләр­гә әле дә нок­та ку­ел­ма­ган. Ха­фа­ла­ныр­га ки­рәк тү­гел – ха­кый­кать бә­хәс­тә туа, ди­ләр ич. Ни ге­нә бул­ма­сын, олы га­ли­ме­без та­ра­фын­нан әй­тел­гән фи­кер­ләр, ни­гез­ле фа­раз­лар әле дә яши­ләр, ак­ту­аль­ле­ген югалт­ма­ган алар, ди­мәк, ки­лә­чәк­тә бу юнә­леш­тә тик­ше­ре­нү­ләр дә­вам итә­чәк әле.

Га­лим-го­лә­мә­гә киң җә­мә­гать­че­лек ара­сын­да та­ны­лу, дан-шөһ­рәт ка­за­ну җи­ңел тү­гел. Әм­ма Альф­ред Хә­сә­но­вич­ны олы га­лим, ар­хе­о­лог бу­ла­рак бел­мә­гән, ишет­мә­гән та­тар си­рәк­тер ул. Хал­кы­быз­ның ки­леп чы­гы­шын җен­тек­ләп өй­рән­гән, шул хак­та га­зе­та-жур­нал бит­лә­рен­дә күп сан­лы мә­ка­лә­лә­ре бе­лән чы­гыш яса­ган, ки­тап­лар яз­ган ке­ше бу­ла­рак бе­лә­ләр аны. Га­лим «Та­тар хал­кы­ның ки­леп чы­гы­шы» ди­гән ки­та­бын 1974 ел­да та­тар те­лен­дә бас­ты­рып чы­га­ра. 1977 һәм 1989 ел­лар­да аның ки­ңәй­тел­гән бас­ма­ла­ры рус те­лен­дә дөнья кү­рә. Бил­ге­ле ин­де, шун­дук та­ра­лып та бе­тә­ләр, чөн­ки ха­лык үзе­нең дө­рес та­ри­хын бе­лер­гә те­ли, һәм ул аны Ха­ли­ков хез­мәт­лә­рен­нән та­ба. «Кем­нәр без – бол­гар­лар­мы, та­тар­лар­мы?» һәм «Бол­гар-та­тар чы­гыш­лы 500 рус фа­ми­ли­я­се» ди­гән хез­мәт­лә­рен ул га­ди ха­лык укыр­лык итеп, фән­ни-по­пу­ляр ки­тап­лар рә­ве­шен­дә яз­ды. Үз­лә­ре юка гы­на бул­са да, эч­тә­лек­лә­ре бик сал­лы алар­ның. Та­рих­чы­лар әле хә­зер дә фай­да­ла­на алар­дан, фән­нән ерак тор­ган мил­ләт­тәш­лә­ре­без дә йот­лы­гып укый.

А. Х. Ха­ли­ков­ны, га­дәт­тә, та­тар эт­но­ге­не­зын өй­рә­нү­че га­лим­нәр­нең «бол­гар­чы­лар» төр­ке­ме­нә кер­тә­ләр. Ха­кый­кать­кә ту­ры ки­леп бет­ми тор­ган ка­раш бу. Ни өчен ди­гән­дә, хал­кы­быз­ның бо­рын­гы та­ри­хын ул һун­нар чо­рын­нан ук баш­лый, Төр­ки ка­ган­лык­ла­рын, Куб­рат хан­ның Бө­ек Бол­га­рын, Хә­зәр дәү­лә­тен дә чит­лә­теп уз­мый, алар­ны хал­кы­быз фор­ма­ла­шу­да ае­рым этап­лар итеп ка­рый. Ал­тын Ур­да һәм Ка­зан хан­лы­гы чо­рын­да бар­лык­ка кил­гән эт­ник үз­гә­реш­ләр­не дә кү­рә, җир­ле фин-угор һәм күр­ше сла­вян-рус ха­лык­ла­ры­ның та­тар эт­но­ге­не­зын­да­гы ро­лен дә ин­кяр ит­ми, кал­ку итеп күр­сә­тә. «Та­тар­лар­ның ха­лык бу­лып фор­ма­ла­шу­ын­да төр­ле эт­ник ком­по­нент­лар кат­наш­кан, – дип нә­ти­җә ясый А. Х. Ха­ли­ков, – әм­ма бол­гар­лар­ны Идел һәм Урал буе та­тар­ла­ры­ның төп ата-ба­ба­ла­ры дип са­нар­га хак­лы­быз.» Фән­дә яңа фи­кер­ме бу? Юк, әл­бәт­тә. Ш. Мәр­җа­ни, Р. Фәх­ред­дин, Г. Әх­мә­ров, М. Ху­дя­ков, А. Смир­нов ке­бек мәш­һүр та­рих­чы­ла­ры­быз да шун­дый ук ка­раш­та то­ра­лар иде. А. Х. Ха­ли­ков исә бу кон­цеп­ци­я­не яңа ар­хео­ло­гик ма­те­ри­ал­лар бе­лән ба­ет­ты, ту­лы­лан­дыр­ды һәм кай­бер мәсь­ә­лә­ләр­гә тө­гәл­лек ке­нә керт­те.

Бү­ген­ге көн­дә та­тар эт­но­ге­не­зын­да хә­лит­кеч этап итеп Ал­тын Ур­да чо­ры ка­ра­ла. Бу­сы да аның яңа кон­цеп­ция тү­гел. Һ. Ат­ла­си, Г. Го­бәй­дул­лин, М. Сә­фәр­га­ли­ев, Ш. Мө­хәм­мәдь­я­ров һ.б. күп ке­нә та­рих­чы га­лим­нәр бол­гар­лар­ның, кып­чак­лар­ның һәм баш­ка төр­ки ха­лык­лар­ның Ал­тын Ур­да сос­та­вын­да та­тар исе­ме алып, бер­бө­тен эт­нос бу­лып ое­шып җи­тү­ен ыша­ныч­лы факт­лар бе­лән рас­ла­ды­лар. Ахыр чик­тә әле­ге кон­цеп­ция та­раф­дар­ла­ры да бол­гар­лар­ның та­тар эт­но­ге­не­зын­да тот­кан уры­нын та­ныр­га мәҗ­бүр­ләр. Соң­гы ел­лар­да ясал­ган ар­хе­о­ло­гик ачыш­лар як­ты­лы­гын­да бол­гар­лар­ның Ал­тын Ур­да ци­ви­ли­за­ци­я­сен ту­ды­ру­да ак­тив кат­наш­кан­лы­гы та­гын да ачыг­рак кү­ре­нә.

Күп­ләр­нең хә­те­рен­дә­дер: 1977 ел­да баш­ка­ла­быз­ның 800 ел­лык юби­ле­ен үт­кә­рер­гә йөр­гән идек. «Дә­лил­лә­ре­гез аз» ди­гән сыл­тау бе­лән аны бәй­рәм итәр­гә рөх­сәт бир­мә­де­ләр. Әле­ге юби­лей­ны фән­ни як­тан ни­гез­ләр­гә ты­рыш­кан га­лим А. Х. Ха­ли­ков иде. Тик ул чак­та хә­зер­ге ке­бек масш­таб­лы ка­зу эш­лә­ре алып ба­рыр­га ирек ку­ел­ма­ды. Әй­тер­гә ки­рәк, фән дө­рес юл­да бул­ды. Аек акыл­лы Мәс­кәү га­лим­нә­ре дә мо­ны та­ны­ды: Ка­зан­ның мон­гол яу­ла­ры­на ка­дәр үк бар­лык­ка кил­гән шә­һәр бу­лу­ын рас­ла­ган мә­ка­лә­ләр Рос­сия эн­цик­ло­пе­ди­я­лә­рен­дә урын ал­ды.

1994 ел­да А. Х. Ха­ли­ков Ка­зан Крем­лен­дә яңа­дан ка­зу эш­лә­ре­нә то­тын­ган иде. Нә­ти­җә­сен ге­нә кү­рер­гә өл­гер­мә­де. Ос­та­зы­быз баш­ла­ган эш­не без, аның шә­керт­лә­ре дә­вам ит­тек. Яңа ачыш­лар-та­быш­лар Ха­ли­ков­ның элек­ке­ге фа­раз­ла­рын ту­лы­сын­ча рас­ла­ды! Алай гы­на­мы соң – баш­ка­ла­быз­ның 1000 ел­лык юби­ле­ен ил кү­лә­мен­дә бәй­рәм итә ал­дык. Та­тарс­тан ар­хе­о­ло­ги­я­се­нең олы ка­за­ны­шы иде бу, һәм әле­ге уңыш­лар­да Альф­ред Хә­сә­но­вич Ха­ли­ков­ның сал­лы өле­шен та­ны­мау ха­та бу­лыр.

Про­фес­сор А. Х. Ха­ли­ков ту­рын­да озак­лап сөй­ләр­гә мөм­кин, әл­бәт­тә. Аның фән­ни эш­чән­ле­ген­дә­ге та­гын бер өл­кә­не ге­нә ис­кә алып үтә­сем ки­лә. 1950 ел­лар­дан баш­лап го­ме­ре­нең соң­гы көн­нә­ре­нә ка­дәр ул Та­тарс­тан­ның ар­хе­о­ло­гик ис­тә­лек­лә­рен бар­лау, яңа­ла­рын эз­ләп та­бу һәм алар­ны тас­вир­лап фән­ни әй­лә­неш­кә кер­тү бе­лән шө­гыль­лән­де. Шә­керт­лә­ре П. Н. Ста­рос­тин, Р. Г. Фәх­рет­ди­нов, Р. С. Га­бә­шев һ.б. ар­хе­о­лог­лар бе­лән җәя­ү­ләп, ту­ры кил­гән­дә экс­пе­ди­ция ма­ши­на­сы­на уты­рып, кай­ва­кыт­та ке­ше ая­гы бас­ма­ган җир­ләр­дән ни­чә­мә-ни­чә мең чак­рым юл­лар үтел­гән? Нә­ти­җә­дә биш мең­гә якын ар­хе­о­ло­гик ис­тә­лек­не туп­ла­ган фун­да­мен­таль хез­мәт – «Та­тарс­тан­ның ар­хе­о­ло­гик кар­та­сы» тө­зе­лә. Ал­ты том­нан тор­ган бу хез­мәт 1994 ел­да рес­пуб­ли­ка­быз­ның фән һәм тех­ни­ка өл­кә­сен­дә Дәү­ләт бү­лә­ге­нә ла­ек дип та­был­ды.

А. Х. Ха­ли­ков­ның ике дис­тә­гә якын шә­керт­лә­ре бу­лу­ын, җа­вап­лы ре­дак­тор сый­фа­тын­да 40 тан ар­тык ки­тап һәм фән­ни җы­ен­тык­лар әзер­ләп чы­га­ру­ын, со­юз­кү­ләм һәм ха­лы­ка­ра кон­фе­рен­ци­я­ләр­дә, конг­ресс­лар­да док­лад­лар һәм дә кан­ди­дат­лык, док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­лә­ре як­лан­ган­да рәс­ми оп­по­нент бу­ла­рак чы­гыш­лар яса­вын, Ка­зан дәү­ләт уни­вер­си­те­ты про­фес­со­ры дә­рә­җә­сен­дә сту­дент­лар­га лек­ци­я­ләр уку­ын, ни­һа­ять, әл­лә ни­ка­дәр җә­мә­гать эш­лә­ре алып ба­ру­ын да ис­тә тот­саң, бо­лар­ның ба­ры­сы­на да ни­чек өл­гер­гән икән ул дип шак­ка­тыр­га гы­на ка­ла.

1994 ел­да әле ге­нә 65 яшен ту­ты­рып, һич көт­мә­гән­дә фа­ни дөнь­я­дан ки­теп ба­ру­ы­на да бай­так го­мер уз­ган икән. Тик без мо­ны сиз­ми­без, әй­тер­сең ул һәр­чак без­нең бе­лән, нин­ди ге­нә олы эш­кә то­тын­сак та, аның бе­лән ки­ңәш­лә­шә­без, ашы­гып, яра­ма­ган нәр­сә эш­ләп таш­ла­сак, нәр­сә әй­тер иде икән дип оя­лып-чи­тен­се­неп ку­я­быз. Га­ди­лек һәм бө­ек­лек үр­нә­ге Альф­ред Хә­сә­но­вич һа­ман без­нең ара­быз­да. Ике-өч ел­га бер мәр­тә­бә «Ха­ли­ков уку­ла­ры» үт­кә­рә­без. Әле ме­нә уз­ган ел гы­на за­ма­нын­да ул оеш­тыр­ган Ма­ри ар­хе­о­ло­гия экс­пе­ди­ци­я­се­нең эш­ли баш­ла­вы­на 50 ел тул­ды. Бу да­та­га ба­гыш­лап, Йош­кар-Ола­да фән­ни кон­фе­рен­ция бу­лып уз­ды. Бы­ел Би­ләр экс­пе­ди­ци­я­се­нә 40 ел. Ала­бу­га­ның 1000 ел­лы­гын үт­кә­рер­гә җы­е­на­лар. Ос­та­зы­быз­ны та­гын һәм та­гын ис­кә ала­чак­быз. Ул без­нең бе­лән.

Фаяз ХУҖИН

2006 ел

«Мәйдан» № 11, 2024 ел