Ба­тыр­лык чак­рым­на­ры

Аның бу те­ма­ны үз итүе юк­ка тү­гел, чөн­ки ту­мы­шы бе­лән бе­рен­че «ка­ра ал­тын» чиш­мә­лә­ре тип­кән җир­дән ул. Яз җи­теп, Шан­дор та­вы ба­шын­да кар ачы­лу бе­лән Шө­гер ма­лай­ла­ры аның тү­бә­се­нә ме­неп ки­тә­ләр дә дөнь­я­ла­рын оны­тып, куз­ла уй­ный­лар, тү­бән­гә таш ата­лар. Ә Җә­мит­нең Шан­дор тавы ас­тын­да нинди хә­зи­нә­ләр яту­ын бе­лә­се ки­лә. Авыл карт­ла­ры сөй­лә­вен­чә, үт­кән га­сыр­да би­ре­дә Аме­ри­ка­дан Шан­дор исем­ле ка­пи­та­лист килгән, лә­кин бер­ни тап­мый­ча, ки­ре кай­тып кит­кән. Хы­я­лый Җә­мит әле­ге тау ба­шын­да йөз ел элек бул­ган сер-мог­җи­за­лар­ны та­бар­га ты­ры­шып йөри. Ба­ла­ча­гы­ның ме­нә шул көн­нә­ре ту­рын­да Җ. Рә­хи­мов «Де­вон хә­бәр­че­се» по­вес­тын­да яза. 
1943 ел­да трак­тор-ма­ши­на­лар­га җи­hаз­лар тө­яп, Ис­ке Шө­гер авы­лын­да нефть эз­ләү­че­ләр пәй­да бу­ла. Бу ва­кый­га Җә­мит кү­ңе­лен­дә мәң­ге­лек­кә уе­лып ка­ла, ул көн-төн бу­ро­вой шау­ла­ган, ди­зель мо­тор­ла­ры гү­лә­гән, үке­реп ро­тор­лар әй­лән­гән урын­га ча­ба. Бре­зент ки­ем­ле ке­ше­ләр аны ачу­ла­на­лар, куалар, лә­кин ба­ры­сын да бе­лер­гә, үз күз­лә­ре бе­лән кү­рер­гә те­лә­гән ма­лай уры­нын­нан куз­гал­мый, сә­гать­ләр буе бу­ро­вой­да нефть­че­ләр­нең жир бораула­га­нын кү­зә­тә.

«Ме­нә шу­шы кы­зык­сы­ну­чан­лык, ба­ры­сын бе­лер­гә ты­ры­шу һәм бел­гән­нә­рен хал­кы­на җит­ке­рер­гә ом­ты­лу Җә­мит Рә­хи­мов­ка ба­ла­лык ел­ла­рын­нан се­ңгән», – дип яз­ды аның ту­рын­да ша­гыйрь Ра­зим Вә­лиул­лин.
Язу­чы Ша­мил Бик­чу­рин фи­ке­ре дә аны­кы­на аваз­даш бу­лып яң­гы­рый: «Ми­ңа кал­са, Җә­мит Рә­хи­мов­ның язу­чы бу­ла­рак би­ог­ра­фи­я­сен Шө­гер­гә нефть эзләү­че­ләр­нең ки­лүе һәм бе­рен­че мәр­тә­бә ти­рән ск­ва­жи­на­дан «ка­ра ал­тын» чы­гу бил­ге­лә­гән­дер».
Мәк­тәп­не тә­мам­ла­гач, 1953 ел­да Җә­мит Рә­хи­мов Әл­мәт­кә ки­лә, нефть hәм газ ху­җа­лы­гы предп­ри­я­ти­е­лә­рен­дә опе­ра­тор, элект­ро­мон­тер бу­лып эш­ли. 1955 ел­ның кө­зен­дә ра­йон га­зе­тын­да әдә­би тү­гә­рәк ое­шу ту­рын­да бел­де­рү кү­реп ала. Һәм Горь­кий исе­мен­дә­ге клуб­ка ашы­га, тү­гә­рәк­не оеш­ты­ру­чы фрон­то­вик-ша­гыйрь Әдип Ма­ли­ков бе­лән та­ны­ша, Кла­ра Бу­ла­то­ва, Ил­дар Әх­сә­нев, Ша­мил Бик­чу­рин, Эн­җе Мөэ­ми­но­ва­лар­ны да оч­ра­та. «Я­зу­чы бу­лу те­лә­ге баш­ка кер­гән­дер­ме-юк­мы, мә­гәр төр­ле язу­чы­лар янын­да ура­лып йө­рү ис­кит­кеч кы­зык иде», – дип искә ала. 
Ши­гырь-хи­кә­я­лә­ре­нең ра­йон га­зе­тын­да гы­на тү­гел, «Яшь Ста­линчы»­да да да­и­ми ба­сы­луы, шул ел­лар­да Әл­мәт­кә язу­чы Га­риф Аху­нов­ның ки­лүе яшь каләм тиб­рә­тү­че­не иҗат­ка рух­лан­ды­ра. «Ни­hа­ять, мин үзем­нең ша­гыйрь тү­гел­ле­гем­не аң­ла­дым, ни­ка­дәр ге­нә кө­чән­сәм дә, мин­нән ша­гыйрь чык­ма­вы­на инан­дым. Әк­рен­ләп су­ын­дым поэ­зи­я­дән, мә­гәр тү­гә­рәк уты­рыш­ла­ры­на йө­рү­дән тук­тал­ма­дым, нәр­сә­дер тар­та, ни­дер ым­сын­ды­ра, ап­ты­ра­гач, га­зе­та­га мәка­лә язар­га бул­дым. Ул чак­та язу сер­лә­рен бел­ми идем әле. Шу­лай да үзем­чә ты­рыш­кан бул­дым. Газ­чы­лар ту­рын­да ул ре­пор­та­жым «Хез­мәт­кә дан» газе­тын­да ба­сы­лып та чык­ты».
Ре­пор­таж Җ. Рә­хи­мов­ның га­зет­та ба­сыл­ган бе­рен­че яз­ма­сы гы­на бул­са да, ул игъ­ти­ба­р җә­леп итә. Ике-өч көн­нән яшь хә­бәр­че яны­на өл­кә га­зе­ты журналис­ты ки­лә hәм «Яшь Ста­лин­чы» өчен мә­ка­лә язу­ын үте­нә. Мон­дый ыша­ныч егет­не рух­лан­ды­рып жи­бә­рә: «Төн уты­рып яз­дым мин ре­пор­таж­ны – «Цех­ка газ кил­де». Тиз ара­да ул «Яшь Ста­лин­чы»­да ба­сы­лып та чык­ты. Та­ныш­ла­рым, әдә­би тү­гә­рәк әгъ­за­ла­ры мак­тый­мы мак­тый үзем­не: «Ме­нә бу репор­таж ич­ма­сам!» 
«П­ро­из­водст­во те­ма­сы те­лә­сә кем­нең те­ше үт­мәс­лек тор­мыш ма­те­ри­а­лы бе­лән күп­ләр­не урап үтәр­гә мәҗ­бүр итү­че ка­ты чик­лә­век бу­лып кил­де. Ул үзе­нә оч­рак­лы гы­на ка­гыл­ган­нар­га тәм­ле тө­шен авыз ит­те­рер­гә ашык­ма­ды. Уңыш­лы әсәр язу өчен про­из­водст­во­ның үз эчен­дә бө­ре­лә­неп җит­ле­гер­гә, аның аһәңен-кө­ен тоя бе­лер­гә, шун­да­гы ке­ше­ләр­гә га­шыйк бу­лыр­га ки­рәк», – дип яз­ган иде кү­ре­нек­ле тән­кыйть­че­без Фо­ат Га­ли­мул­лин. 
Җә­мит Рә­хи­мов нәкъ ме­нә «п­ро­из­водст­во­ның үз эчен­дә бө­ре­лә­неп җит­лек­кән» жур­на­лист, яз­ма­ла­рын­да тас­вир­лан­ган хәл-ва­кый­га­лар­ның үзә­ген­дә кайнау­чы. 
1955 ел­да Җә­мит Рә­хи­мов Ка­зан дәү­ләт уни­вер­си­те­тының та­рих-фи­ло­ло­гия фа­куль­те­ты­на укыр­га ке­рә. Чит­тән то­рып укый. Ка­зан­да иҗа­ди шә­хес­ләр белән ара­ла­шу егет­нең кү­ңел офык­ла­рын ки­ңәй­тә.
Ә 1970 ел­да ул, Ле­ни­но­горск нефть тех­ни­ку­мы­н тә­мам­лап, нефть­че­ләр са­фы­на аяк ба­са. Баш­та ск­ва­жи­на­лар­ны ре­монт­лау ида­рә­сен­дә мас­тер, соң­рак нефть предп­ри­я­ти­я­лә­рен­дә ин­же­нер бу­лып эш­ли. Нефть­че­ләр­нең эшен, уңыш-проб­ле­ма­ла­рын бе­лү жур­на­лист­ка очерк­ла­рын­да тө­гәл­лек­кә hәм объективлык­ка ире­шер­гә яр­дәм итә. 
«Хә­зи­нә», «Ка­ты то­кым», «Ти­рән кат­лам» ке­бек ро­ман­на­рын яз­ган­да, кү­ре­нек­ле әдип­ләр Га­риф Аху­нов, Ша­мил Бик­чу­рин эш про­цес­сы­на ка­гы­лыш­лы мәсь­ә­лә­ләр­не тас­вир­ла­ган­да ки­ңәш со­рап Җә­мит Рә­хи­мов­ка мө­рә­җә­гать ит­кән­нәр. 
1966 ел­да Җә­мит Рә­хи­мов­ның «Алтын ят­кан җир­ләр­дә» исем­ле җы­ен­ты­гы дөнья кү­рә. «Үр мен­гән­дә», «Ос­таз», «Я­ңа ел­ны кар­шы­ла­ган­да», «Күч­те ул шәһәр бу­лып» очерк­ла­рын­да Та­тарс­тан нефть­че­лә­ре­нең уңыш-та­быш­ла­ры, проб­ле­ма­ла­ры hәм алар­ны хәл итү­че ке­ше­ләр су­рәт­лә­нә.
«Үр мен­гән­дә» очер­кы­ның ге­рое – ин­же­нер-конст­рук­тор Әх­тәм Шәй­хул­лин. Ал­дын­гы ка­раш­лы, яңа­лык­ка ом­ты­лу­чы, эз­лә­нү­чән, кыю шә­хес. Әх­тәм өчен бәхет чы­га­на­гы – на­мус­лы хез­мәт, үзе­нең кө­че, бе­ле­ме бе­лән хал­кы­на фай­да ки­те­рү, ту­ган җир бай­лы­гын арт­ты­ру. Очерк­ны укып чык­кан­нан соң, Ә. Шәйхул­лин уку­чы ал­дын­да нәкъ шун­дый шә­хес бу­лып гәү­дә­лә­нә. Җ. Рә­хи­мов, нефть­че­ләр өчен ак­ту­аль булган проб­ле­ма­ны хәл итү­че ке­ше­не күр­сә­теп, за­ман ге­ро­ен ту­ды­ра. 
Әх­тәм  – Шө­гер еге­те. Ба­ла чак­тан ук нефть­че­ләр­нең эшен кү­реп үс­кән. Уфа нефть инс­ти­ту­тын­да укы­ган ел­ла­рын­да фән­ни эш­кә, уй­лап та­бу, үл­чәү-исәпләү як­ла­ры­на сә­ләт­ле икә­нен күр­сә­тә. Ку­лы­на дип­лом ал­гач, ул ту­ган ягы­на кай­тып, «Ле­ни­но­горск­нефть» ида­рә­се ла­бо­ра­то­ри­я­се­нә хи­мик бу­лып урна­ша. 
Җә­мит Рә­хи­мов ге­ро­е­ның тор­мыш юлын­а тук­та­лып, Әх­тәм­нең проб­ле­ма­ны чи­шү, үз мак­са­ты­на ире­шү өчен бе­ле­ме дә, тәҗ­ри­бә­се дә, үҗәт­ле­ге дә җитәрлек бу­лу­ын күр­сә­тә. Жур­на­лист аның бө­тен тор­мы­шын бә­ян ит­ми, ә әһә­ми­ят­ле миз­гел­лә­рен ге­нә то­тып ала. Хез­мәт­тә­шлә­ре бе­лән мө­нә­сә­бәт­лә­ре, эш­лек­ле га­мәл­лә­ре, уй-фи­кер­лә­ре аша ге­ро­е­ның ха­рак­те­рын ача: «Саль­ник­лар Әх­тәм­нең төн йо­кы­сын ка­чыр­ды. Ул эш­кә бар­ган­да да, кайт­кан­да да гел шул ту­ры­да уй­ла­ды. Кич­лә­рен, бе­рү­зе кал­гач, тех­ник әдә­би­ят ки­тап­ла­рын кат-кат ак­тар­ды, көн­дез­лә­рен ип­тәш­лә­ре бе­лән ки­ңәш­те. Ни­hа­ять, ул ла­би­ринт ти­бын­да­гы саль­ник ясап ка­рар­га ди­гән фи­кер­гә кил­де».
Яңа саль­ник­ны сы­нау миз­ге­лен Җә­мит Рә­хи­мов уку­чы­ны ки­е­рен­ке хәл­дә то­тар­лык итеп су­рәт­ли: «Чы­бык саль­ник ар­кы­лы ак­рын гы­на җир ку­е­ны­на шу­ы­ша …бер­кем бер сүз дәш­ми. Күз­ләр саль­ник аша үтү­че чы­бык­ка те­кәл­гән. Бе­раз­дан ре­ле «шалт» итеп куй­ды, hәм чы­бык ки­ре чы­га баш­ла­ды. Нәр­сә бу­лыр? Элект­ро­мо­тор ти­гез ге­нә гөр­ли. Ба­ры­сы да әй­бәт үтә, саль­ник нефть үт­кәр­ми төс­ле. Кай­бе­рәү­ләр Әх­тәм­не кот­лар­га ук ке­реш­те­ләр. Ки­нәт саль­ник бе­лән чы­бык ара­сын­да тап кү­рен­де hәм «тып» итеп идән­гә нефть там­ды…» . 
Проб­ле­ма­ның кат­лау­лы­лы­гы шул кеч­ке­нә ге­нә өзек­тә дә ачык то­е­ла. Җөм­лә­ләр ты­гыз, җый­нак. Ри­то­рик со­рау­лар, ты­ныш бил­ге­лә­ре уку­чы­ның хис-кичереш­лә­ре­нә тәэ­сир итәр өчен кул­ла­ны­ла, ав­тор­ның ге­рое өчен ха­фа­ла­ну­ын, ачыш­ның нә­ти­җә­сез бу­лу­ы­на үр­тә­лү­ен күр­сә­тә. Әх­тәм эз­лә­нү­ен 
дә­вам итә: «Уй­ла­ну­лар, эз­лә­нү­ләр, көн-төн сы­зым­нар hәм исәп-хи­сап­лар бе­лән уты­ру нә­ти­җә­сез кал­ма­ды, цех саль­ник­лар­ны күп­ләп чы­га­ра баш­ла­ды. Опе­ра­тор­лар ир­кен су­лыш ал­ды­лар. Чы­бык өзе­лү, нефть агып әрәм бу­лу кур­кы­ны­чы бет­те».

Нефть­че­ләр­не бор­чы­ган проб­ле­ма хәл ител­сә дә, жур­на­лист очерк­ка нок­та ку­яр­га ашык­мый. Әх­тәм ире­шел­гән­нәр бе­лән ге­нә ка­нә­гать­лә­нү­че тү­гел, ул үз ал­ды­на яңа мак­сат­лар бил­ге­ли: «ск­ва­жи­на­лар­да­гы җай­лан­ма­лар­ны ту­лы­сын­ча ав­то­мат­лаш­ты­рыр­га, алар­ны ке­ше яр­дә­мен­нән баш­ка гы­на эш­лә­тер­гә кирәк».
Җи­ңү ар­ты җи­ңү, үр ар­ты үр яу­лый егет. Егер­ме ал­ты яшь­лек ин­же­нер-конст­рук­тор, Та­тарс­тан нефть­че­лә­ре­нең ла­ек­лы вә­ки­ле бу­лып, Мәс­кәү­дә Бө­тен­со­юз күр­гәз­мә­сен­дә  кат­на­ша. 
«А­ның җай­лан­ма­ла­ры бе­лән Әзер­бай­җан нефть­че­лә­ре бик кы­зык­сын­ды:
– На­сос под­шип­ник­лар­да­гы тем­пе­ра­ту­ра­ны күр­сә­тү­че ме­нә бу җай­лан­ма­лар­ның сез­не кәк­ре ка­ен­га те­рәт­кән­нә­ре юк­мы?
– Ин­де ме­нә ике ел бу­ла, су ку­ды­ру стан­ци­я­сен­дә шул җай­лан­ма­лар эш­ли. Ав­то­мат­лар га­е­бе бе­лән стан­ци­я­нең тук­та­га­ны юк. Аг­ре­гат­лар­ның да саф­тан чык­ка­ны бул­ма­ды. При­бор­лар бик тиз си­зеп ала, – дип җа­вап кай­та­ра Әх­тәм.
– Әгәр ток ки­лү тук­тал­са? Ул ча­гын­да ни­чек? – дип төп­че­нә­ләр те­ге­лә­ре.
– Ан­дый хәл бул­са­мы? – ди­де Әх­тәм, сте­на­да­гы схе­ма­га бо­ры­лып. – Ан­дый хәл бул­са, ре­зерв­та­гы ме­нә бу аг­ре­гат ток би­рә баш­лый. Ида­рә пуль­тын­да уты­ру­чы дис­пет­чер ток то­та­шу­га ук эш­не җай­га са­ла. Кү­рә­сез, ба­ры­сы да уй­ла­ныл­ган».
Әле­ге ди­а­лог Шәй­хул­лин­ның үз эше­нең ос­та­сы бу­лу­ын күр­сә­тә. Югый­сә, ав­тор ге­ро­е­на та­гы­лып, Мәс­кәү күр­гәз­мә­се­нә бар­ма­ган, Әх­тәм­нең Әзер­бай­җан нефть­че­лә­ре бе­лән әң­гә­мә­сен тың­лап то­рып, сү­зен сүз­гә блок­но­ты­на тер­кәп куй­ма­ган. Жур­на­лист очерк ге­ро­е­ның эш үзен­чә­лек­лә­рен шул дә­рә­җә­дә өйрән­гән ки, һич ике­лән­ми очерк­ка Әх­тәм­нең фән­ни сөй­лә­мен кер­тә. 
«Ис­ке юл ерак илт­мәс» мә­ка­лә­сен­дә Җ. Рә­хи­мов бо­лай дип яз­ган иде: «…­бү­ген­ге фән һәм тех­ни­ка ре­во­лю­ци­я­се чо­рын­да кем ту­рын­да гы­на яз­саң да, аның эшен, hө­нә­рен, ди­мәк, тех­ни­цизм­нар­ны чит­лә­теп үтә ал­мый­сың…. Фән һәм тех­ни­ка дөнь­я­сы, ан­да эш­ләү­че ке­ше­ләр ха­кын­да язу иф­рат авыр эш ул. Үзең ин­же­нер да, тех­но­лог та, га­лим дә бул­ма­ган ки­леш, бер үк ва­кыт­та шу­лар­ның ба­ры­сын да бе­лер­гә ки­рәк. Бу ин­де чын-чын­лап иҗат га­зап­ла­ры! Әм­ма шун­нан баш­ка мөм­кин тү­гел, чөн­ки hө­нәр ул hәр­кай­сы­быз­ның яр­ты­сы. Фән-тех­ни­ка те­ма­сын­нан ка­чу – бү­ген­ге көн те­ма­сын­нан ка­чу ул».
Ин­же­нер-конст­рук­тор Шәй­хул­лин ту­рын­да очерк язу өчен, жур­на­лист­ка аның шә­хе­сен ге­нә тү­гел, һө­нә­рен, фән-тех­ни­ка тер­мин­на­рын ти­рән­тен өй­рә­нер­гә ки­рәк бу­ла. Күр­гәз­мә­гә ки­лү­че­ләр ге­нә тү­гел, экс­перт ко­мис­си­я­се дә Шәй­хул­лин­ның экс­по­нат­ла­ры­на юга­ры бәя би­рә, егет Мәс­кәү­дән кө­меш ме­даль бе­лән кай­та. Очерк ге­рое үсе­ше­нең иң юга­ры нок­та­сы­на җит­те, ул ин­де үр өс­тен­дә, әм­ма жур­на­лист нок­та ку­яр­га ашык­мый.
Күр­гәз­мә­дә Шәй­хул­лин­ның экс­по­нат­ла­рын кү­реп, Фән­нәр Ака­де­ми­я­се­нең нефть инс­ти­ту­ты ка­фед­ра мө­ди­ре аны үз­лә­ре­нә эш­кә ча­кы­ра, то­рак вәгъ­дә итә. Лә­кин яшь бел­геч тәкъ­дим­нән баш тар­та. Ге­ро­е­ның кү­ңел ха­лә­тен Җ. Рә­хи­мов тәэ­сир­ле итеп су­рәт­ли: «Әх­тәм Мәс­кәү­дә ка­лыр­га ри­за бул­ма­ды. Күз алдына ерак­та­гы Та­тарс­тан ки­леп бас­ты. Аның уй­ла­ры тау­лар­ны-ур­ман­нар­ны ки­сеп үт­кән ас­фальт юл­лар, ерак­лар­га су­зыл­ган юга­ры вольт­лы электр линия­лә­ре буй­лап йөр­де­ләр. Ду­га­лы ат­лар­ны кү­мәр­лек иген­нәр ара­сын­да эш­ләп утыр­ган нефть ск­ва­жи­на­ла­ры янын­да бул­ды­лар. Тар сук­мак буй­лап бер ск­ва­жи­на­дан икен­че­се­нә ба­ру­чы опе­ра­тор бе­лән бер­гә  ат­ла­ды­лар. Ан­нан Ле­ни­но­горс­ки­ның ты­ныч ура­мын­да­гы бер кат­лы йорт­ка кай­тып кер­де­ләр. Гүя кич­ке нефть тех­ни­ку­мы сту­дент­ла­ры Әх­тәм­не сы­рып ал­ган­нар да: «Әх­тәм Га­то­вич, без­не таш­лап ки­тә­сез­ме­ни ин­де?» – ди­ләр иде. Юк, Әх­тәм Мәс­кәү­дә кал­ма­ды». 
Әле­ге юл­лар жур­на­лист­ның сю­жет тө­зү, об­раз ту­ды­ру ос­та­лы­гын дә­лил­ли. Әх­тәм Шәй­хул­лин ке­бек көч­ле рух­лы зат­лар ту­ган ягы­быз­ның ал­тын бөр­те­ге түгел­ме­ни?! «Ал­тын ят­кан җир­ләр­дә» ди­гән­дә, Җ. Рә­хи­мов җир хә­зи­нә­сен ге­нә тү­гел, ал­тын бә­hа­се­нә то­рыр­лык як­таш­ла­рын күз­дә то­та. 
Җә­мит Рә­хи­мов би­ог­ра­фи­я­сен­дә аның ос­та очерк­чы бу­лу­ын дә­лил­ләү­че бер факт бар: 1970 ел­да иң ях­шы очерк­лар­га үт­кә­рел­гән рес­пуб­ли­ка кон­кур­сын­да аның «Хез­мәт­тә та­был­ган бә­хет» очер­кы бе­рен­че бү­ләк­кә ла­ек бу­ла.
Җ. Рә­хи­мов­ның 1972 ел­да дөнья күр­гән «Як­таш­ла­рым» очерк­лар җы­ен­ты­гын­да да төп те­ма – Та­тарс­тан нефть­че­лә­ре, алар­ның хез­мәт, яшәү шарт­ла­ры, эш ба­ры­шын­да ки­леп чык­кан кы­ен­лык­лар hәм шул проб­ле­ма­лар­ны хәл итү­че ке­ше­ләр.
«Нефть­че­ләр ту­рын­да яз­ган­да, «е­рак­та­гы» сү­зе бай­так ел­лар­дан бир­ле кул­ла­нып кил­де. Баш­та­рак Ле­ни­но­горс­ки­дан яки Әл­мәт­тән 30-40 чак­рым­да­гы хәлләр ту­рын­да да «е­рак­та­гы про­мы­сел­да» дип авыз ту­ты­рып сөй­ли идек. Бе­раз­дан бо­рау­лау­чы­лар hәм нефть чы­га­ру­чы­лар Аз­на­кай як­ла­рын­да эш­ли баш­ла­ды­лар, ан­нан Чир­ме­шән, Зәй ти­рә­лә­ре­нә ба­рып чык­ты­лар, ан­на­ры тын­гы­сыз нефть­че­лә­ре­без Ка­ма бу­е­на ба­рып төп­лән­де, Ала­бу­га ти­рә­лә­рен айкады. Бер­за­ман без­нең Та­тарс­тан нефть­че­лә­ре Орен­бург да­ла­ла­ры­на, Уд­мур­тия ур­ман­на­ры­на оча баш­ла­ды­лар! Ни­hа­ять, нефть­че­лә­ре­без Тө­мән якларын­да­гы чы­га­нак­лар бе­лән җен­лә­нә баш­ла­ды. Көн­ба­тыш Се­бер про­мы­сел­ла­ры ин­де чын-чын­лап ерак­та, хәт­та Та­тарс­тан­да яшәү­че жур­на­лист­лар­ның буе җи­тәр­лек тү­гел иде. Әм­ма ба­ры­бер хәй­лә­сен тап­тык – ан­да да ба­рып чык­тык» – Җ. Рә­хи­мов­ның «Е­рак­та­гы би­лә­мә­ләр» очер­кын­нан алын­ган әле­ге юллар­да Та­тарс­тан нефть­че­лә­ре баш­кар­ган эш­ләр­нең бө­тен ко­ла­чы, ге­ог­ра­фик киң­ле­ге, та­ри­хы сый­ган. 
Се­бер­дә нефть үт­кәр­геч тө­зү­че як­таш­ла­ры­ның эшен, тор­мы­шын кү­зал­лау өчен Җ. Рә­хи­мов шул оеш­ма­га эш­кә ур­на­шып, эш­че­ләр бе­лән бер­гә кыр-яланнар­да тор­ба са­лып йө­ри, Урен­гой-По­ма­ра-Уж­го­род ма­гист­ра­ле­нең шак­тый чак­рым­на­рын җәя­ү­ләп уза. Се­бер­гә ба­рып, нефть­че­ләр­нең эш, тор­мыш-көн­кү­реш шарт­ла­рын ти­рән­тен өй­рә­нә. 1976 ел­да аның Се­бер­дә «ка­ра ал­тын» ят­ма­ла­ры­на юл ачу­чы як­таш­ла­ры­быз­га ба­гыш­лан­ган очерк­лар туп­ла­ма­сы – «Ба­тыр­лык чак­рым­на­ры» дөнья кү­рә. Әле­ге ки­тап­ка туп­лан­ган очерк­лар­ның исем­нә­ре үк игъ­ти­бар­ны тар­тып то­ра, әсәр­нең эч­тә­ле­гә иша­рә ясый: «Кы­рыс тай­га­да­гы яшь ка­ла», «Бо­рын­гы җир­нең яшь­ле­ге», «Ү­ле күл­гә тор­мыш ки­те­рү­че­ләр»… Алар бер-бер­се­нә ты­гыз бәй­лән­гән, гүя бер җеп­кә те­зел­гән сәйләннәр. Очерк­лар­ны бер­ләш­тер­гән ур­так те­ма: Урен­гой-По­ма­ра-Уж­го­род ма­гист­ра­ле тө­зү. Шул бу­рыч­ны үтәр өчен, нефть­че­ләр­гә та­гы бик күп проблема­лар­ны чи­шәр­гә ту­ры ки­лә, ә күз­гә иң таш­ла­нып тор­ган кар­шы­лык – ке­ше бе­лән та­би­гать ара­сын­да­гы конф­ликт. Се­бер­нең кы­рыс та­би­гать шартлары нефть­че­ләр­гә бай­так кы­ен­лык ту­ды­ра. Тө­бен­дә мул хә­зи­нә сак­лый торган Са­мот­лор – үле күл ту­дыр­ган проб­ле­ма­ны хәл итү очерк­та бо­лай тасвир­ла­на: «Ни­чек ке­нә ит­сәң дә, иң элек юл­лар ки­рәк. Шу­лай итеп, үле күл­гә һө­җүм ба­шын­да та­гы тө­зү­че­ләр иде. Лыч­пыр­дап тор­ган ләм­дә бил­дән бата-чу­ма ке­ше­ләр йө­ри, экс­ко­ва­тор­лар, ма­ши­на­лар ба­тып ята. Эш hич­нәр­сә бе­лән тиң­ләр­лек тү­гел, ун­биш метр ти­рән­ле­ген­дә­ге саз­ны со­сып, ком, таш тутыралар. Юл­ның hәр ки­ло­мет­ры ал­тын бә­я­се­нә тө­шә» .
Үзәк­кә үтәр­лек су­ык­лар, ерып чык­мас­лык саз­лык­лар, ур­ман-чы­тыр­ман­нар – ба­ры­сы да нефть­че­ләр­нең нә­ти­җә­ле эше­нә ко­ма­чау­лый. Се­бер та­би­га­те­нең кы­рыс­лы­гы яс­сы­лы­гын­да ис­кит­кеч кат­лау­лы шарт­лар­да эш­ләү­че­ләр­нең ба­тыр­лы­гы та­гы да кал­ку­ырак ча­гы­ла: «Күл өс­те­нә бу­ро­вой­лар ко­ру hәм шун­нан то­рып ск­ва­жи­на­лар ти­шү­нең ку­лай юлы да эш дә­ве­рен­дә ту­ды, кы­шын Са­мот­лор суы тө­бе­нә ка­дәр ту­ңа. Тө­зү­че­ләр ку­әт­ле-ку­әт­ле ма­ши­на­лар бе­лән 4-5 метр ка­лын­лы­гын­да­гы боз­ны ку­ба­рып таш­лый­лар да, су тө­бен­дә­ге саз­лы җир кат­ла­мын кы­рып ала­лар. Шу­лай ко­ры торф та­шып җә­е­лә, ул да су си­беп туңды­ры­ла. Әнә шу­лай эш­ләп ин­де ае­рым куст­лар гы­на тү­гел, Са­мот­лор­ны ар­кы­лы­га да, буй­га да ки­сеп уз­ган дам­ба­лар са­лын­ды, шу­лар­дан то­рып скважи­на­лар ти­шел­де, нефть үт­кәр­геч­ләр са­лын­ды. Кай­чан­дыр ке­ше­ләр кү­ңе­лен­дә шом са­лып тор­ган күл кул­га ия­ләш­те­рел­гән ки­ек җән­лек ке­бек күн­дәм хә­зер. Әйе, әле күл дис­тә­ләр­чә мил­ләт фи­да­кяр­лә­ре­нең ку­ә­те бе­лән шу­лай авыз­лык­лан­ды».
«Ко­рыч ба­hа­дир­ны ко­ру­чы ос­та­лар» очер­кын­да да кар­шы­лык бу­лып та­би­гать то­ра: «Я­ңа урын­да баш­та ап­ты­раб­рак ка­ла Яд­карь, Зәй бу­ен­да­гы алым­нар бе­лән ге­нә ал­ды­рып бул­мый икән Се­бер­дә. Кая гы­на ба­рып кер­мә, ур­ман да чы­тыр­ман, саз да бат­как­лык».
Яд­карь Ва­hа­пов – выш­ка ко­ру­чы­лар бри­га­ди­ры, аның кул ас­тын­да алт­мыш­лап ке­ше эш­ли. Яд­карь – тәҗ­ри­бә­ле бел­геч, Хез­мәт Ге­рое. Се­бер­гә ки­лү бе­лән аңа зур бу­рыч йөк­лә­нә: тиз ара­да бу­ро­вой ко­рыр­га ки­рәк. «Әй­түе ге­нә җи­ңел, юлы, аяк ба­сар­га ко­ры җи­ре бул­ма­сын, ма­те­ри­ал­лар җит­мә­сен дә ни­чек тиз ге­нә ко­ра­сың ди аны?» – дип баш ва­та Яд­карь. Ни­чек итеп бу­ро­вой­ны Та­тарс­тан­да­гы сы­ман сү­теп тор­мый­ча гы­на кү­че­рер­гә? Ике көн баш ват­кач, бер карар­га ки­лә: выш­ка­ның ал­да­гы аяк­ла­ры ас­ты­на киң та­бан­лы ти­мер ча­на­лар бер­ке­тә­ләр, арт­та­гы­ла­рын бү­рә­нә­гә бас­ты­ра­лар. Алар­ның ба­ры­сын да ныгыт­кач, выш­ка­га си­гез трак­тор «җи­ге­лә». Бри­га­дир сиг­на­лын­нан соң ку­әт­ле ма­ши­на­лар, бер­дәм үке­реп, йөк­не уры­нын­нан куз­га­та­лар hәм ко­рыч ба­hа­дир ая­гүрә тай­га эче­нә ке­реп ки­тә. 
Нефть­че­ләр­гә ге­нә тү­гел, һәр уку­чы­га кы­зык­лы hәм аң­ла­еш­лы бул­сын өчен тел би­зәк­лә­ре ча­ра­ла­рын кул­ла­нып тас­вир­лый ав­тор бу ва­кый­га­ны. Со­ңын­нан кө­тел­мә­гән ча­гыш­ты­ру ки­те­реп, выш­ка­ның тай­га эче­нә ке­реп ки­тү кү­ре­не­шен хә­тер­дә ка­лыр­лык итеп су­рәт­ли: «Ме­нә шул­чак үзен мон­да бе­рен­че кат Зәй буй­ла­рын­да­гы ке­бек ир­кен хис итә Ва­hа­пов, га­җә­еп сим­фо­ник ор­кестр­ның ди­ри­же­ры ке­бек кул­ла­рын бол­гый-бол­гый ко­лон­на ал­дын­нан ат­лый. Мон­да­гы hәр ке­ше, hәр ма­ши­на аның их­ты­я­ры­на гы­на буй­сы­на». 
Эш ту­рын­да шу­лай ма­вык­тыр­гыч, тәэ­сир­ле итеп язу өчен, хез­мәт­не яра­ту, hәр hө­нәр­нең неч­кә­лек­лә­рен аң­лау, хез­мәт ке­ше­се­нә хөр­мәт бе­лән ка­рау ки­рәк. Ав­тор выш­ка­ны ко­рыч ба­hа­дир­га, ә Яд­карь Ва­hа­пов­ны ор­кестр ди­ри­же­ры­на тиң­ли.
«Ба­тыр­лык чак­рым­на­ры» ки­та­бы­на туп­лан­ган очерк­лар­ның hәр­кай­сын­да сөй­ләм бе­рен­че зат­тан алып ба­ры­ла. Уку­чы гүя жур­на­лист­ка ия­реп йө­ри, ул күргән­не кү­рә, ул ишет­кән­не ише­тә. Очерк­лар­да жур­на­лист­ның үз кү­зә­тү­лә­рен, фи­кер агы­шын, хис-ки­че­реш­лә­рен ачык то­я­сың: «Бү­ген Са­мот­лор­га ка­рап то­ру, аның хез­мәт рит­мын тың­лау кү­ңел­гә рә­хәт­лек би­рә.. Төн­лә бу як­лар ае­ру­ча ма­тур. Чыл­быр сы­ман бу­лып ут­лар те­зе­леш­кән ба­га­на­лар-бу­ро­вой­лар тай­га­ның яшел бәр­хет ки­е­мен­дә җе­мел­дәш­кән брил­ли­ант­лар – нефть объ­ект­ла­ры. Ерак­тан алар ик­сез-чик­сез киң­лек­тә йө­зә торган ко­раб­лар­ны хә­тер­лә­тә­ләр. Әйе, Са­мот­лор hа­ман ал­га та­ба «йө­зә». Се­бер саз­лык­ла­рын­да про­мыш­лен­ность ги­ган­ты ка­нат җә­я».
Җ. Рә­хи­мов күп­че­лек уку­чы өчен аң­ла­еш­сыз бул­ган төр­ле тех­ни­ка, эш про­цес­сы ту­рын­да яз­ган­да да, һө­нә­ри тер­мин­нар­дан, тех­ни­цизм­нар­дан  ка­чып, җансыз әй­бер­ләр­не  «җан­лан­ды­рып», сөй­ләм­не «җы­лы­тып» җи­бә­рә. Уку­чы игъ­ти­ба­рын югалт­мас өчен, әдә­би ос­та­лы­гын эш­кә җи­гә: «Ка­нат­ла­рын җәй­гән кыр­гыч, ба­сым ас­тын­да, ак­рын гы­на юга­ры кү­тә­ре­лә һәм па­ра­фин­ны кы­рып ба­ра. Ск­ва­жи­на та­ма­гы­на җи­тү бе­лән, ул ка­нат­ла­рын җә­еп, атыл­ган ук­тай, кабат тү­бән­гә очып тө­шә»; «би­тум һәм пы­я­ла­ма­мык бе­лән би­ләү­лән­гән тор­ба исә ал­га та­ба шу­ы­ша да шу­ы­ша»; «Ки­рә­ген­нән ар­тык тарт­ты­рыл­ган ко­рыч ар­кан, ки­нәт ыч­кы­нып, Алек­сандр­га та­ба ыр­гыл­ды. Аның очы­шы­ның ни­ка­дәр ом­ты­лыш­лы, ку­әт­ле икә­нен чит­тән ка­рау­чы гы­на ча­ма­лар иде. Ко­рыч ар­кан, сук­кан­да ти­дер­ми кал­дыр­ма­га­ем ди­гән­дәй бор­га­ла­на»; «Ин­де ни­чән­че көн тү­ши­ләр, саз исә агач­лар­ны йо­та да йо­та, хәт­та ана­сын имеп туй­ма­ган бо­зау ке­бек ял­ма­на сы­ман, та­гын, та­гын бир, янә­се…».
Ана те­ле­без­нең сын­лан­ды­ру, ча­гыш­ты­ру, ме­та­фо­ра, эпи­тет ке­бек тел би­зәк­ләү ча­ра­ла­рын кул­ла­нып, Җ. Рә­хи­мов уку­чы­га эш­нең асы­лын аң­лар­га, кат­лау­лы про­цесс­лар­ны күз ал­ды­на ки­те­рер­гә яр­дәм итә.
Очерк­ла­ры­на ро­ман­тик рух­та­гы исем­нәр би­рү, алар­га бил­ге­ле шә­хес­ләр­нең гыйб­рәт­ле, ти­рән фи­кер­ле сүз­лә­рен ци­та­та итеп алуы да – жур­на­лист­ның уңышы һәм та­бы­шы. «Ү­ле күл­гә тор­мыш ки­те­рү­че­ләр» очер­кын­да бө­ек га­лим М. Ло­мо­но­сов­ның: «Рос­сия ку­ә­те Се­бер хи­са­бы­на ар­та­чак», – ди­гән фи­ке­ре эпиг­раф бу­лып то­ра, ә «Бо­рын­гы җир­нең яшь­ле­ге»н­дә А. Ра­ди­щев­ның: «Нин­ди бай як бу Се­бер ди­гә­нең, нин­ди ку­әт­ле як! Га­сыр­лар үтәр һәм ул үзләштерел­гәч, аңа дөнья елъ­яз­ма­сын­да зур роль уй­нау на­сыйп бу­лыр», – ди­гән сүз­лә­ре ачып җи­бә­рә. Эпиг­раф­лар очерк­лар­ның эч­тә­ле­ген ачу­да да алхәбәр hәм рек­ла­ма бу­лып то­ра.
Җә­мит Рә­хи­мов­ның «Ба­тыр­лык чак­рым­на­ры» ки­та­бы­на бәя би­реп, жур­на­лист Хәм­зә За­ри­пов бо­лай дип яз­ган: «Җ. Рә­хи­мов за­ман­даш­ла­ры­быз­ның ил алдын­да җа­вап­лы­лык хи­се то­еп, бар­лык фи­зик hәм акыл көч­лә­рен туп­лап хез­мәт итү­лә­рен хак­лы рә­веш­тә ба­тыр­лык­ка тиң­ли. Ул үзе ал­ган те­ма­ны ях­шы белә, аның кү­зе үт­кер, фи­ке­ре өл­гер, кү­зә­тү­ләр­гә  бай, об­раз­лы… «Ба­тыр­лык чак­рым­на­ры» сә­ләт­ле hәм тын­гы­сыз жур­на­лист Җ. Рә­хи­мов өчен, чын­нан да, иҗат чак­рым­на­ры бул­ган ди­я­се ки­лә».

Рәмзия ГАБДЕЛХАКОВА

Фото:

«Мәйдан» № 2, 2024 ел