Тугрылык

Күңелем төбендә нидер өзелде, бөтен гәүдәм кисәк хәлсезләнеп китте: кулын каш өстенә куышлап куя-куя, мине күзләгән апаның «кеме соң син Бибисараның?» дигән соравын да җавапсыз калдырып, капка төбендәге карлы эскәмиягә чүгәргә ашыктым. Карашым тармакланып үсүче дәү өянке кочагына сыенган таныш нәни йортны – Сара әбинең «кош оясын» капшады. Төрледән-төрле төсләргә буялган тәрәзә кашагалары, күгәрченле түбә кыегы, чәчәкле бизәкләр төшерелгән җил капка... Барысы да элеккечә. Сап-сары юка ишектә генә шыксыз тап – ят кара йозак; тәбәнәк рәшәткәгә сөялгән ятим көрәкне яртылаш кар күмгән...
И Раббем, җитешә алмадым. Сара әбинең борынгы җиз самовары артында башланган ул сөйләшүне мин бит юкса җәйләр, көзләр буе уемнан чыгармадым, гыйбрәтле дә, якты да истәлек итеп күңелемдә сакладым. Исәбем тагын килү, ак чәчле, елгыр карашлы, җитез хәрәкәтле бу чибәр әбекәйгә баш ию, аңа ихлас рәхмәтемне җиткерү иде бит. Ни өченме? Нидер өчен дип булмый аны, болай гына. Дөньяда ул һәм аның кебек тугрылыкны рухи кыйбла итеп яшәүчеләр булган өчен... Ә менә җитешә алмадым. Раббем, нигә гел шулай була икән соң – күңелдәге изге омтылышлар, эреле-ваклы тормыш мәшәкатьләре астында күмелеп кала да артка чигә, яхшылык эшләргә, җылы сүз әйтергә соңарабыз, ә аннан үкенеч сөлеге гомер буе бәгырьне имә... Тәрәз пыялаларына капланып бәргәләнгән җан күбәләкләре, мөгаен, шул соңарган савап догаларын, әйтелмәгән рәхмәтләрне өмет итеп кайтучылар рухыдыр.
Җитешә алмадым... Бүген, каләмем белән бергә-бер калган төнне, әнә, хәтерем түреннән миңа төбәлгән ул. Чал чәчләрен ак яулыгы астына җыйган җыйнак башын кыйгайтып, тезләрендәге гармуны өстенә салган, мең җыерчык әйләнәсендә янган сабыр елмаюлы кысык күзләре шундый якын, шулай аеравык... Гармунына кушылып аккан бераз карлыккан моңлы тавышы да:
 
Урман кошы булып үстем,
Кайгы-хәсрәт күрмичә...
 
Урман кошы... Әйе, урман таныштыра аларны, урман кавыштыра...
«Урман ярып аккан Күмәкәй елгасы бар иде. И, аның ярларында пешкән җиләк-җимешне күрсәң! Шомырт, балан, бөрлегән – менә инде җыеп кына бетерермен, димә! Без, җиләккә дип килгән кыз-кыркын, су аша ауган зирек агачы өстеннән чыгып йөрибез. Ә ул бичарасы, атлаган саен сыгылып, атынып торса да, һәр җәй яшелләнеп яңарыр иде, бахыр. Берчакны шул «күпер»гә керүем генә булды – зирекне селкетергә тотынмасаннармы! Әүвәл җиләк тулы тырысым төшеп очты, аның артыннан – үзем. Биек булмаса да, бик җайсыз егылдым. Аяк-кулларым сыдырылып бетте, җитмәсә, сазга, ләмгә баттым: алъяпкычымның да, күлмәк-яулыгымның да бер пычранмаган төше калмады. Елардай булып торам – «күпер» ягыннан урман яңгыратып көлгән тавыш килә. Күтәрелеп карасам – кап-кара мыеклы яшь кенә егет, агачтагы тиенмени, атыныпмы – атына:
 – Бәрәкалла! – ди бу – Безнең күлгә аккош төшкәнмени?! Аккош түгел, кара кош икән бит! Минем урманнан җиләк урларга килгән!
Ә мин эндәшмим. Эндәшә алмыйм – «телемне йоттым». Буш тырысымны кочаклап тик торам...
 – Йә инде, ачуланма ул кадәр, һич егылырсың дип белмәдем, – ди егет. – Бир кулыңны! Ә җиләк җыеп китерәм мин сиңа, менә күрерсең. Сүземдә тормасам, лесник Зариф малае булмыйм!
Урманда яшәүче «кордон Зариф» дигәннәрен ишеткән бар иде, шуның малае инде бу болай булгач, дип уйлыйм эчемнән генә.
Шунда телем дә ачылды.
– Ә мине каян беләсең? – мин әйтәм.
– Югары авылның җиләкче Бибисарасын белмәскә! – ди бу. – Сине бөтен урман белә бит!
Хак иде шул, урман турында әйтәм: мин белмәгән, йөрмәгән бер сукмак калмагандыр. Авылда «урман кошы», «җиләкче Биби» дигән атым да бар иде...»
 
Тәки сүзендә тора Зариф малае, кичке уенга тырыс тутырып җиләк алып төшә. Җиләктән хәтәр кызарып чыккан кызны тагын да оялтып пышылдый: «Вәгъдә җиләге бу, Биби, белеп аша, көзгә яучылар көт!..»
...Адәм уйлый, язмыш уйный, диләрме әле – егерме икенче июнь көнне кичке шәфәкъ белән авылга кара хәбәр килеп ирешә: «Герман сугыш башлаган!» Район үзәгенә агач аягын ремонттан алырга киткән «корсак Сабир» алып кайта аны. Керосин кибете янына җыелган халык алдында, яңарган протезын шыгырдатып, нотык та тотып ала:
– Нимчәнеме, нимчәне күргән бар аны, шул фин белән бер кавемнән ул. Боларының да койрыкларын тиз борырбыз, Алла боерса. Безнең «калашник»ка җиткән винтовка дөньяда юк ул. Ну менә алар да фин кебек эт белән бака ашаса, солдатның эше хөрти инде, парин. Безнең олаулар Берлинга барып җиткәнчеме... Минем Халисә җиденче көмәнен күтәреп, җиденче кызын таба!..
...Иртәгесен саескан үз койрыгында яңа хәбәр китерә: «Чибәр Бибисара кордон Зарифҗан малае гармунчы Гарифка ябышып чыккан. Авыл егетләре бер дә риза түгел, ди. Безнең кулга эләксә, гармунын да, үзен дә кара күмер итәбез әле ул астыртынның, диләр икән».
Янауларын тормышка ашырыр вакытлары гына калмый егетләрнең. Хәер, вакыт кынамы, көнаралаш килгән повесткалар чеби алган тилгәндәй талый авылны. Никрутларның һәркайсын диярлек яшькә алардан кайтышрак Гарифҗанның да кыңгыраулы гармуны, моңлы тавышы озата. Гармунчының үзен озатыр гармун гына табылмый...
«Ак тәкә түренә җитүгә, атны кире борды да, тарантастан төшеп, юл кырына утырды. Күзе тулы яшь бахырның. Үзе уйный, үзе җырлый. Онытасым юк: «Сине уйлап җылыйм, җиләгем, – ди – Ялгыз башың ничекләр түзәрсең!» Әйтерсең, минем аңа чыкканыма ай гына түгел, әйтерсең, мин аның белән гомер кичергән... Шуннан атка алагаем сыдырды да дилбегәне миңа ташлады. Соңгы сүзе: «Гармунны сакла!» – булды.»
Гармун... аңа бәйләп күпме кызык та, кызганыч та истәлекләр саклый иде Сара әби. Берсе сүзе-сүзгә диярлек хәтеремә бикләнгән:
«Кайнатай бик кырыс кеше иде мәрхүм. Теле белән әйтмәсә дә, артык кашык икәнемне гел сиздереп тора. Бигрәк тә минем гармун кычкыртканны яратмый, кара коелып чыга ие бахыр. Сугышның икенче кышы иде, ашау ягы галәмәт такырланды. Беркөнне кайнатай, чана төбенә зәдәнҗәдән яшереп калдырган үзебез суккан унлап кап, мунчала, бераз чикләвек салып, Сөн базарына җыенды. Чана тартырга мине дә аласы итте. Аның чуптарлы сөлгегә төрелгән гармунны алып чыгуын күргәч, һушсыз калдым. Гарифҗанның тән җылысы сеңгән, күз яшьләре тамган бердәнбер истәлеген, минем бердәнбер юанычымны сатып җибәрергә ниятләгән бу явызны, әстәгъфирулла-әстәгъфирулла, үтерергә дә әзер идем, тик авыз ачып сүз әйтә алмадым.
Килеп җиттек базарга. Уемда өстәге кап эчендә яткан гармун гына: «Ничек урларга, кая яшерергә?» Тәңренең әмередер инде, шунда үзебезнең күрше Фатыйма апаның улы Вазыйхны шәйләп алдым. Дус малайлары белән тал чыбыгы сатарга килгәннәр. Инде йөкләрен бушатып, кайтырга җыеналар икән. Күрешеп, сөйләшеп торабыз, кайнатай базар бәяләрен белешеп йөри. Җай туры китереп пышылдыйм: «Вазыйх үскәнем, атасы Гарифҗанның гармунын сатарга алып килде. Коткарсаң, гармун сугыш беткәнче синдә торыр иде!»
Кайнатамны җылый-җылый каршыладым, шулай-шулай мин әйтәм, Әжмәк урыслары бер капны талап йөгерделәр...
Базар буе орышты, юл буе сүгенде, мәрхүм; авыр туфрагы җиңел булсын, гөнаһысы кирәк түгел – кул күтәрмәде тагы. Тик сөенечем генә кыска гомерле булып чыкты: икенче көнне кордонга, улын ияртеп, Фатыйма апа килеп җитте...
Кайнатай бер орышты, бер көлде – әмма ничек кенә авыр булмасын, гармунга бүтән тимәде. Солдаткалар утырмаларга чакырып килгәндә дә сүз әйтми башлады – алардан мин буш кул белән кайтмыйм, ризыклы кайта ием шул...»
Адәмнең ниндие генә юк. Гаделен, олы җанлысын да, нәфеслесен, нәҗес уйлысын да күрергә туры килде яшь киленгә. Гармуны китергән телемнәрдән көнләүчеләр, артында гайбәт сөйләүчеләр дә булмады түгел. Колхоз рәисе «корсак Сабир» аеруча каныкты. Атлаган саен эшкә әйтеп килде. Зариф картның киленен яклап: «Ул – урман кешесе, дәүләт эшчесе, аның үз зәдәнҗәсе», – диюенә җавабы бер булды: «Гарифҗаның анда урман җиләге түгел, колхоз икмәген ашап сугыша, понимаешь!»
Әйе, Гарифҗаны дип тырышты, Гарифҗаны дип тырмашты Бибисара. Җәй буе кулыннан балта төшмәде: агач кисте, кайры тунады, юкә салдырды, кара көзгә кадәр мунчала чыгарды. Иртә-кич елга өстен тарткан юка бозга киселеп, аяк-кулларыннан гөр-гөр кан агар иде. Кышларын озын кичләр буе кап сукты. Окоп казырга, урман егарга, Кукмара станциясенә вагон бушатырга да «баласыз Биби»не җибәрделәр.
«Күмәкәй ярларында кызыл гөлләр чәчәк атса – минем каннар тамган төш блыр... Урман-аланнарда чишмә типсә, минем яшьләр сеңгән җир булыр...»
Гарифҗанын сагына Бибисара. Юкса авыр эштән ватылган гәүдәсен мендәргә терәүгә, йокы алырга тиеш бит, юк, төнне таңга саплап җырлар яза яшь хатын. Күңеленнән. Сөйгәненә. Яшьле, зарлы җырлар, сагыну мөнәҗәтләре. Иртәгесен аларны гармунына кушып җырлап, солдаткаларны елата:
 
Урман ямьсез, сулар тәмсез
Синсез, Гарифҗанкаем!..
 
Кайта, кайта аның Гарифҗаны. Әмма ... тездән түбән ике аяксыз.
«Сөенче алуга йөгереп чыктым. Капка төбендә туктаган аттан башта бер ят хатын төште. Аннан болай, ике иңбашыннан тотып, аны төшерделәр: тарантас биеклеге дә юк... Күзгә карамый, теге хатын белән урысчалап нидер сөйләшә. Гомер әйткән сүзем түгел ие, «Гарифҗан, җаным!» – дидем дә, чи яралы аякларына барып капландым...»
Ай-һай авыр кичерә Гарифҗан гариплеген. Атналар буе сөйләшми, телгә килсә Бибисараны куа:
– Бар, өеңә, атаң-анаң янына кайт, егермеңне дә тутырмаган бит әле син, балаң юк. Гомер буе мин гарип белән изаланып яшәмәссең, үз парыңны табарсың. Бар, бар, күземә күренмә!
Үгетләп тә, ялынып та, ялварып та карый яшь хатын – файдасыз. Гарифҗанның бәгыре таш, сүзе бер: «Син мине жәллисең генә, жәлләмә!»
Башыңа төшсә башмакчы булырсың, диләр бит, Бибисара белгән карчыкка китә. Гомер иткән кортка, хатынның зарын тыңлап бетерүгә, бер генә киңәш бирә: «Әрсез сырлан белән бер бул. Алдыннан куса, артына төш – яшь кан уйнамый калмас!»
...Зарыгып көткән бала – нәни Зифа коткара аларның мәхәббәтен. Яшь атаның күзләрендә яшәү утлары кабыза ул. Өйдәгеләр эшкә киткәч, көнозын кызын баккан Гарифҗан үзенең кирәклеген тоеп кинәнә. Ә Бибисарага янә «канатлар чыга».
«Җәй җитсә, йоклар урынны бакчага көйли идем. Таң атар-атмас урманга йөгерәм: җиләкле урынны чыклы үләне-чәчәге белән урып алам да – киредән өйгә. Гарифҗан уянганчы җиләкләремне як-ягына бастырып чыгам. Үз куллары белән сабагыннан өзеп ашасын, дим. Урманны бигрәкләр сагына ие шул, мескенем! Ә ул уяна да, бер җылый, бер көлә ие, мәрхүм...»
...Үзем язам, үзем елыйм. Ә хикәятем герое Бибисара әби, әнә, хәтерем түреннән миңа шелтәле карап тора. «Бәхетне жәлләмиләр, без Гарифҗан абыең белән бәхетле, озын гомер кичердек бит, кызым!..» – диюеме?..
Беләм, беләм, анысын да, завхоз «арбалы Гарифҗан» аганың иртә яздан кара көзгә кадәр ындыр табагыннан кайтып кермәвен, колхозның иң тырыш, хөрмәтле кешесе булып яшәвен, һәр бәйрәмдә гармунчының урыны сәхнә түрендә булуын да сөйләгәннәр иде. Үлем булып үлем дә аны төшке ялга кайткан арада чәй өстәле артында таба.
Жәлләп елавым түгел лә, сагынып елавым. Аклыкны, Пакьлекне, Тугрылыкны – Бибисара апа, сине шулай сагына күңел. Җаным каралган, рухым арыган өметсез көннәремдә сине, гаҗәеп язмышың турындагы хикәятеңне еш искә төшерәм мин. Хушлашканда җырлаган җыруыңны да:
 
Сабыр канатларың сакла,
Сынса, үсми яңасы...
 

Чәчкә ХӨСНЕТДИНОВА

Фото: vk.com